॥ दशक पंधरावा : आत्मदशक॥ १५॥
|| daśaka paṁdharāvā : ātmadaśaka || 15||

समास पहिला      :      चातुर्य लक्षण
samāsa pahilā      :      cāturya lakṣaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

अस्तिमांशांचीं शरीरें। त्यांत राहिजे जीवेश्वरें।
नाना विकारीं विकारे। प्रविण होइजे॥ १॥
astimāṁśāṁcīṁ śarīreṁ | tyāṁta rāhije jīveśvareṁ |
nānā vikārīṁ vikāre | praviṇa hoije || 1||

घनवट पोंचट स्वभावें। विवरोन जाणिजे जीवें।
व्हावें न व्हावें आघवें। जीव जाणे॥ २॥
ghanavaṭa poṁcaṭa svabhāveṁ | vivarona jāṇije jīveṁ |
vhāveṁ na vhāveṁ āghaveṁ | jīva jāṇe || 2||

येंकीं मागमागों घेणें। येकां न मागतांच देणें।
प्रचीतीनें सुलक्षणें। ओळखावीं॥ ३॥
yeṁkīṁ māgamāgoṁ gheṇeṁ | yekāṁ na māgatāṁca deṇeṁ |
pracītīneṁ sulakṣaṇeṁ | oḻakhāvīṁ || 3||

जीव जीवांत घालावा। आत्मा आत्म्यांत मिसळावा।
राहराहों शोध घ्यावा। परांतरांचा॥ ४॥
jīva jīvāṁta ghālāvā | ātmā ātmyāṁta misaḻāvā |
rāharāhoṁ śodha ghyāvā | parāṁtarāṁcā || 4||

जानवें हेंवडकारें जालें। ढिलेपणें हेवड आलें।
नेमस्तपणें शोभलें। दृष्टीपुढें॥ ५॥
jānaveṁ heṁvaḍakāreṁ jāleṁ | ḍhilepaṇeṁ hevaḍa āleṁ |
nemastapaṇeṁ śobhaleṁ | dṛṣṭīpuḍheṁ || 5||

तैसेंचि हे मनास मन। विवेकें जावें मिळोन।
ढिलेपणें अनुमान। होत आहे॥ ६॥
taiseṁci he manāsa mana | vivekeṁ jāveṁ miḻona |
ḍhilepaṇeṁ anumāna | hota āhe || 6||

अनुमानें अनुमान वाढतो। भिडेनें कार्यभाग नासतो।
याकारणें प्रत्यये तो। आधीं पाहावा॥ ७॥
anumāneṁ anumāna vāḍhato | bhiḍeneṁ kāryabhāga nāsato |
yākāraṇeṁ pratyaye to | ādhīṁ pāhāvā || 7||

दुसऱ्याचें जीवीचें कळेना। परांतर तें जाणवेना।
वश्य होती लोक नाना। कोण्या प्रकारें॥ ८॥
dusayāceṁ jīvīceṁ kaḻenā | parāṁtara teṁ jāṇavenā |
vaśya hotī loka nānā | koṇyā prakāreṁ || 8||

आकल सांडून परती। लोक वश्यकर्ण करिती।
अपूर्णपाणें हळु पडती। ठाईं ठाईं॥ ९॥
ākala sāṁḍūna paratī | loka vaśyakarṇa karitī |
apūrṇapāṇeṁ haḻu paḍatī | ṭhāīṁ ṭhāīṁ || 9||

जगदीश आहे जगदांतरीं। चेटकें करावीं कोणावरी।
जो कोणी विवेकें विवरी। तोचि श्रेष्ठ॥ १०॥
jagadīśa āhe jagadāṁtarīṁ | ceṭakeṁ karāvīṁ koṇāvarī |
jo koṇī vivekeṁ vivarī | toci śreṣṭha || 10||

श्रेष्ठ कार्ये करी श्रेष्ठ। कृत्रिम करी तो कनिष्ठ।
कर्मानुसार प्राणी नष्ट। अथवा भले॥ ११॥
śreṣṭha kārye karī śreṣṭha | kṛtrima karī to kaniṣṭha |
karmānusāra prāṇī naṣṭa | athavā bhale || 11||

राजे जाती राजपंथें। चोर जाती चोरपंथें।
वेडें ठके अल्पस्वार्थें। मूर्खपणें॥ १२॥
rāje jātī rājapaṁtheṁ | cora jātī corapaṁtheṁ |
veḍeṁ ṭhake alpasvārtheṁ | mūrkhapaṇeṁ || 12||

मूर्खास वाटे मी शहाणा। परी तो वेडा दैन्यवाणा।
नाना चातुर्याच्या खुणा। चतुर जाणे॥ १३॥
mūrkhāsa vāṭe mī śahāṇā | parī to veḍā dainyavāṇā |
nānā cāturyācyā khuṇā | catura jāṇe || 13||

जो जगदांतरे मिळाला। तो जगदांतरचि जाला।
अरत्रीं परत्रीं तयाला। काय उणें॥ १४॥
jo jagadāṁtare miḻālā | to jagadāṁtaraci jālā |
aratrīṁ paratrīṁ tayālā | kāya uṇeṁ || 14||

बुद्धि देणें भगवंताचें। बुद्धिविण माणुस काचें।
राज्य सांडून फुकाचे। भीक मागे॥ १५॥
buddhi deṇeṁ bhagavaṁtāceṁ | buddhiviṇa māṇusa kāceṁ |
rājya sāṁḍūna phukāce | bhīka māge || 15||

जें जें जेंथें निर्माण जालं। तें तें तयास मानलें।
अभिमान देऊन गोविलें। ठाईं ठाईं॥ १६॥
jeṁ jeṁ jeṁtheṁ nirmāṇa jālaṁ | teṁ teṁ tayāsa mānaleṁ |
abhimāna deūna govileṁ | ṭhāīṁ ṭhāīṁ || 16||

अवघेच म्हणती आम्ही थोर। अवघेचि म्हणती आम्ही सुंदर।
अवघेचि म्हणती आम्ही चतुर। भूमंडळीं॥ १७॥
avagheca mhaṇatī āmhī thora | avagheci mhaṇatī āmhī suṁdara |
avagheci mhaṇatī āmhī catura | bhūmaṁḍaḻīṁ || 17||

ऐसा विचार आणितां मना। कोणीच लाहान म्हणविना।
जाणते आणिती अनुमाना। सकळ कांहीं॥ १८॥
aisā vicāra āṇitāṁ manā | koṇīca lāhāna mhaṇavinā |
jāṇate āṇitī anumānā | sakaḻa kāṁhīṁ || 18||

आपुलाल्या साभिमानें। लोक चालिले अनुमानें।
परंतु हें विवेकानें। पाहिलें पाहिजे॥ १९॥
āpulālyā sābhimāneṁ | loka cālile anumāneṁ |
paraṁtu heṁ vivekāneṁ | pāhileṁ pāhije || 19||

लटिक्याचा साभिमान घेणें। सत्य अवघेंच सोडणें।
मूर्खपणाचीं लक्षणें। ते हे ऐसीं॥ २०॥
laṭikyācā sābhimāna gheṇeṁ | satya avagheṁca soḍaṇeṁ |
mūrkhapaṇācīṁ lakṣaṇeṁ | te he aisīṁ || 20||

सत्याचा जो साभिमान। तो जाणावा निराभिमान।
न्याये अन्याये समान। कदापि नव्हे॥ २१॥
satyācā jo sābhimāna | to jāṇāvā nirābhimāna |
nyāye anyāye samāna | kadāpi navhe || 21||

न्याये म्हणिजे तो शाश्वत। अन्याये म्हणिजे तो अशाश्वत।
बाष्कळ आणि नेमस्त। येक कैसा॥ २२॥
nyāye mhaṇije to śāśvata | anyāye mhaṇije to aśāśvata |
bāṣkaḻa āṇi nemasta | yeka kaisā || 22||

येक उघड भाग्य भोगिती। येक तश्कर पळोन जाती।
येकांची प्रगट महंती। येकांची कानकोंडी॥ २३॥
yeka ughaḍa bhāgya bhogitī | yeka taśkara paḻona jātī |
yekāṁcī pragaṭa mahaṁtī | yekāṁcī kānakoṁḍī || 23||

आचारविचारेंविण। जें जें करणें तो तो सीण।
धूर्त आणि विचक्षण। तेचि शोधावे॥ २४॥
ācāravicāreṁviṇa | jeṁ jeṁ karaṇeṁ to to sīṇa |
dhūrta āṇi vicakṣaṇa | teci śodhāve || 24||

उदंड बाजारी मिळाले। परी ते धूर्तेंचि आळिले।
धूर्तांपासीं कांहीं न चले। बाजाऱ्यांचें॥ २५॥
udaṁḍa bājārī miḻāle | parī te dhūrteṁci āḻile |
dhūrtāṁpāsīṁ kāṁhīṁ na cale | bājāyāṁceṁ || 25||

याकारणें मुख्य मुख्य। तयांसी करावे सख्य।
येणेंकरितां असंख्य। बाजारी मिळती॥ २६॥
yākāraṇeṁ mukhya mukhya | tayāṁsī karāve sakhya |
yeṇeṁkaritāṁ asaṁkhya | bājārī miḻatī || 26||

धूर्तासि धूर्तचि आवडे। धूर्त धूर्तींच पवाडे।
उगेंचि हिंडती वेडे। कार्येंविण॥ २७॥
dhūrtāsi dhūrtaci āvaḍe | dhūrta dhūrtīṁca pavāḍe |
ugeṁci hiṁḍatī veḍe | kāryeṁviṇa || 27||

धूर्तासि धूर्तपण कळलें। तेणें मनास मनपण मिळालें।
परी हें गुप्तरूपें केलें। पाहिजे सर्वे॥ २८॥
dhūrtāsi dhūrtapaṇa kaḻaleṁ | teṇeṁ manāsa manapaṇa miḻāleṁ |
parī heṁ guptarūpeṁ keleṁ | pāhije sarve || 28||

समर्थाचें राखतां मन। तेथे येती उदंड जन।
जन आणि सज्जन। आर्जव करिती॥ २९॥
samarthāceṁ rākhatāṁ mana | tethe yetī udaṁḍa jana |
jana āṇi sajjana | ārjava karitī || 29||

वोळखीनें वोळखी साधावी। बुद्धीनें बुद्धि बोधावी।
नीतिन्यायें वाट रोधावी। पाषांडाची॥ ३०॥
voḻakhīneṁ voḻakhī sādhāvī | buddhīneṁ buddhi bodhāvī |
nītinyāyeṁ vāṭa rodhāvī | pāṣāṁḍācī || 30||

वेष धरावा बावळा। अंतरीं असाव्या नाना कळा।
सगट लोकांचा जिव्हाळा। मोडूं नये॥ ३१॥
veṣa dharāvā bāvaḻā | aṁtarīṁ asāvyā nānā kaḻā |
sagaṭa lokāṁcā jivhāḻā | moḍūṁ naye || 31||

निस्पृह आणि नित्य नूतन। प्रत्ययाचें ब्रह्मज्ञान।
प्रगट जाणतां सज्जन। दुल्लभ जगीं॥ ३२॥
nispṛha āṇi nitya nūtana | pratyayāceṁ brahmajñāna |
pragaṭa jāṇatāṁ sajjana | dullabha jagīṁ || 32||

नाना जिनसपाठांतरें निवती सकळांचीं अंतरें।
चंचळपणें तदनंतरें। सकळां ठाईं॥ ३३॥
nānā jinasapāṭhāṁtareṁ nivatī sakaḻāṁcīṁ aṁtareṁ |
caṁcaḻapaṇeṁ tadanaṁtareṁ | sakaḻāṁ ṭhāīṁ || 33||

येके ठाईं बैसोन राहिला। तरी मग व्यापचि बुडाला।
सावधपणें ज्याला त्याला। भेटि द्यावी॥ ३४॥
yeke ṭhāīṁ baisona rāhilā | tarī maga vyāpaci buḍālā |
sāvadhapaṇeṁ jyālā tyālā | bheṭi dyāvī || 34||

भेटभेटों जरी राखणें। हे चातुर्याचीं लक्षणें।
मनुष्यमात्र उत्तम गुणें। समाधान पावे॥ ३५॥
bheṭabheṭoṁ jarī rākhaṇeṁ | he cāturyācīṁ lakṣaṇeṁ |
manuṣyamātra uttama guṇeṁ | samādhāna pāve || 35||

इति श्रीदासबोचे गुरुशिष्यसंवादे
चातुर्यलक्षणनाम समास पहिला॥ १॥ १५.१
iti śrīdāsaboce guruśiṣyasaṁvāde
cāturyalakṣaṇanāma samāsa pahilā || 1|| 15.1

समास दुसरा      :      निःस्पृह व्याप
samāsa dusarā      :      niḥspṛha vyāpa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

पृथ्वीमधें मानवी शरीरें। उदंड दाटलीं लाहान थोरें।
पालटती मनोविकारें। क्षणाक्षणा॥ १॥
pṛthvīmadheṁ mānavī śarīreṁ | udaṁḍa dāṭalīṁ lāhāna thoreṁ |
pālaṭatī manovikāreṁ | kṣaṇākṣaṇā || 1||

जितुक्या मूर्ती तितुक्याच प्रकृती। सारिख्या नस्ती आदिअंतीं।
नेमचि नाहीं पाहावें किती। काये म्हणोनी॥ २॥
jitukyā mūrtī titukyāca prakṛtī | sārikhyā nastī ādiaṁtīṁ |
nemaci nāhīṁ pāhāveṁ kitī | kāye mhaṇonī || 2||

कित्येक म्लेंच होऊन गेले। कित्येक फिरंगणांत आटले।
देशभाषानें रुधिले। कीतीयेक॥ ३॥
kityeka mleṁca hoūna gele | kityeka phiraṁgaṇāṁta āṭale |
deśabhāṣāneṁ rudhile | kītīyeka || 3||

मऱ्हाष्टदेश थोडा उरला। राजकारनें लोक रुधिला।
अवकाश नाहीं जेवायाला। उदंड कामें॥ ४॥
mahāṣṭadeśa thoḍā uralā | rājakāraneṁ loka rudhilā |
avakāśa nāhīṁ jevāyālā | udaṁḍa kāmeṁ || 4||

कित्येक युद्धप्रसंगी गुंतले। तेणें गुणें उन्मत्त जाले।
रात्रंदिवस करूं लागले। युद्धचर्चा॥ ५॥
kityeka yuddhaprasaṁgī guṁtale | teṇeṁ guṇeṁ unmatta jāle |
rātraṁdivasa karūṁ lāgale | yuddhacarcā || 5||

उदिम्यास व्यासंग लागला। अवकाश नाहींसा जाला।
अवघा पोटधंदाच लागला। निरंतर॥ ६॥
udimyāsa vyāsaṁga lāgalā | avakāśa nāhīṁsā jālā |
avaghā poṭadhaṁdāca lāgalā | niraṁtara || 6||

शडदर्शनें नाना मतें। पाषांडें वाढली बहुतें।
पृथिवीमधें जेथ तेथें। उपदेसिती॥ ७॥
śaḍadarśaneṁ nānā mateṁ | pāṣāṁḍeṁ vāḍhalī bahuteṁ |
pṛthivīmadheṁ jetha tetheṁ | upadesitī || 7||

स्मार्थीं आणि वैष्णवी। उरलीं सुरलीं नेलीं आघवी।
ऐसी पाहातां गथागोवी। उदंड जाली॥ ८॥
smārthīṁ āṇi vaiṣṇavī | uralīṁ suralīṁ nelīṁ āghavī |
aisī pāhātāṁ gathāgovī | udaṁḍa jālī || 8||

कित्येक कामनेचे भक्त। ठाइं ठाइं जालें आसक्त।
युक्त अथवा अयुक्त। पाहातो कोण॥ ९॥
kityeka kāmanece bhakta | ṭhāiṁ ṭhāiṁ jāleṁ āsakta |
yukta athavā ayukta | pāhāto koṇa || 9||

या गल्बल्यामधें गल्बला। कोणीं कोणीं वाढविला।
त्यास देखों सकेनासा जाला। वैदिक लोक॥ १०॥
yā galbalyāmadheṁ galbalā | koṇīṁ koṇīṁ vāḍhavilā |
tyāsa dekhoṁ sakenāsā jālā | vaidika loka || 10||

त्याहिमधें हरिकीर्तन। तेथें वोढले कित्येक जन।
प्रत्ययाचें ब्रह्मज्ञान। कोण पाहे॥ ११॥
tyāhimadheṁ harikīrtana | tetheṁ voḍhale kityeka jana |
pratyayāceṁ brahmajñāna | koṇa pāhe || 11||

या कारणें ज्ञान दुल्लभ। पुण्यें घडे अलभ्य लाभ।
विचारवंतां सुल्लभ।  सकळ कांहीं॥ १२॥
yā kāraṇeṁ jñāna dullabha | puṇyeṁ ghaḍe alabhya lābha |
vicāravaṁtāṁ sullabha |  sakaḻa kāṁhīṁ || 12||

विचार कळला सांगतां नये। उदंड येती अंतराये।
उपाय योजितां अपाये। आडवे येती॥ १३॥
vicāra kaḻalā sāṁgatāṁ naye | udaṁḍa yetī aṁtarāye |
upāya yojitāṁ apāye | āḍave yetī || 13||

त्याहिमधें तो तिक्षण। रिकामा जाऊं नेदी क्षण।
धूर्त तार्किक विचक्षण। सकळां माने॥ १४॥
tyāhimadheṁ to tikṣaṇa | rikāmā jāūṁ nedī kṣaṇa |
dhūrta tārkika vicakṣaṇa | sakaḻāṁ māne || 14||

नाना जिनस उदंड पाठ। वदों लागला घडघडाट।
अव्हाटचि केली वाट। सामर्थ्यबळें॥ १५॥
nānā jinasa udaṁḍa pāṭha | vadoṁ lāgalā ghaḍaghaḍāṭa |
avhāṭaci kelī vāṭa | sāmarthyabaḻeṁ || 15||

प्रबोधशक्तीचीं अनंत द्वारें। जाणें सकळांची अंतरें।
निरूपणें तदनंतरें। चटक लागे॥ १६॥
prabodhaśaktīcīṁ anaṁta dvāreṁ | jāṇeṁ sakaḻāṁcī aṁtareṁ |
nirūpaṇeṁ tadanaṁtareṁ | caṭaka lāge || 16||

मतें मतांतरें सगट। प्रत्यये बोलोन करी सपाट।
दंडक सांडून नीट। वेधी जना॥ १७॥
mateṁ matāṁtareṁ sagaṭa | pratyaye bolona karī sapāṭa |
daṁḍaka sāṁḍūna nīṭa | vedhī janā || 17||

नेमकें भेदकें वचनें। अखंड पाहे प्रसंगमानें।
उदास वृत्तिच्या गुमानें। उठोन जातो॥ १८॥
nemakeṁ bhedakeṁ vacaneṁ | akhaṁḍa pāhe prasaṁgamāneṁ |
udāsa vṛtticyā gumāneṁ | uṭhona jāto || 18||

प्रत्यये बोलोन उठोन गेला। चटक लागली लोकांला।
नाना मार्ग सांडून त्याला। शरण येती॥ १९॥
pratyaye bolona uṭhona gelā | caṭaka lāgalī lokāṁlā |
nānā mārga sāṁḍūna tyālā | śaraṇa yetī || 19||

परी तो कोठें आडळेना। कोणे स्थळीं सांपडेना।
वेष पाहातां हीन दीना। सारिखा दिसे॥ २०॥
parī to koṭheṁ āḍaḻenā | koṇe sthaḻīṁ sāṁpaḍenā |
veṣa pāhātāṁ hīna dīnā | sārikhā dise || 20||

उदंड करी गुप्तरूपें। भिकाऱ्यासारिखा स्वरूपें।
तेथें येशकीर्तिप्रतापें। सीमा सांडिली॥ २१॥
udaṁḍa karī guptarūpeṁ | bhikāyāsārikhā svarūpeṁ |
tetheṁ yeśakīrtipratāpeṁ | sīmā sāṁḍilī || 21||

ठाइं ठाइं भजन लावी। आपण तेथून चुकावी।
मछरमतांची गोवी। लागोंच नेदी॥ २२॥
ṭhāiṁ ṭhāiṁ bhajana lāvī | āpaṇa tethūna cukāvī |
macharamatāṁcī govī | lāgoṁca nedī || 22||

खनाळामधें जाऊन राहे। तेथें कोणीच न पाहे।
सर्वत्रांची चिंता वाहे। सर्वकाळ॥ २३॥
khanāḻāmadheṁ jāūna rāhe | tetheṁ koṇīca na pāhe |
sarvatrāṁcī ciṁtā vāhe | sarvakāḻa || 23||

अवघड स्थळीं कठीण लोक। तेथें राहणें नेमक।
सृष्टीमधें सकळ लोक। धुंडीत येती॥ २४॥
avaghaḍa sthaḻīṁ kaṭhīṇa loka | tetheṁ rāhaṇeṁ nemaka |
sṛṣṭīmadheṁ sakaḻa loka | dhuṁḍīta yetī || 24||

तेथें कोणाचें चालेना। अनुमात्र अनुमानेना।
कट्ट घालीन राजकारणा। लोक लावी॥ २५॥
tetheṁ koṇāceṁ cālenā | anumātra anumānenā |
kaṭṭa ghālīna rājakāraṇā | loka lāvī || 25||

लोकीं लोक वाढविले। तेणें अमर्याद जाले।
भूमंडळीं सत्त चाले। गुप्तरूपें॥ २६॥
lokīṁ loka vāḍhavile | teṇeṁ amaryāda jāle |
bhūmaṁḍaḻīṁ satta cāle | guptarūpeṁ || 26||

ठाइं ठाइं उदंड ताबे। मनुष्यमात्र तितुकें झोंबे।
चहुंकडे उदंड लांबे। परमार्थबुद्धी॥ २७॥
ṭhāiṁ ṭhāiṁ udaṁḍa tābe | manuṣyamātra titukeṁ jhoṁbe |
cahuṁkaḍe udaṁḍa lāṁbe | paramārthabuddhī || 27||

उपासनेचा गजर। स्थळोस्थळीं थोर थोर।
प्रत्ययानें प्राणीमात्र। सोडविले॥ २८॥
upāsanecā gajara | sthaḻosthaḻīṁ thora thora |
pratyayāneṁ prāṇīmātra | soḍavile || 28||

ऐसे कैवाडे उदंड जाणे। तेणें लोक होती शाहाणे।
जेथें जेथें प्रत्यये बाणे। प्राणीमात्रासी॥ २९॥
aise kaivāḍe udaṁḍa jāṇe | teṇeṁ loka hotī śāhāṇe |
jetheṁ jetheṁ pratyaye bāṇe | prāṇīmātrāsī || 29||

ऐसी कीर्ति करून जावें। तरीच संसारास यावें।
दास म्हणे हें स्वभावें। संकेतें बोलिलें॥ ३०॥
aisī kīrti karūna jāveṁ | tarīca saṁsārāsa yāveṁ |
dāsa mhaṇe heṁ svabhāveṁ | saṁketeṁ bolileṁ || 30||

इति श्रीदासबोधे गुफ़ुशिष्यसंवादे
निस्पृहव्यापनाम समास दुसरा॥ २॥ १५.२
iti śrīdāsabodhe gufuśiṣyasaṁvāde
nispṛhavyāpanāma samāsa dusarā || 2|| 15.2

समास तिसरा      :      श्रेष्ठ अंतरात्मा
samāsa tisarā      :      śreṣṭha aṁtarātmā

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

मुळापासून सैरावैरा। अवघा पंचीकर्ण पसारा।
त्यांत साक्षत्वाचा दोरा। तोहि तत्त्वरूप॥ १॥
muḻāpāsūna sairāvairā | avaghā paṁcīkarṇa pasārā |
tyāṁta sākṣatvācā dorā | tohi tattvarūpa || 1||

दुरस्त्या दाटल्या फौजा। उंच सिंहासनीं राजा।
याचा विचार समजा। अंतर्यामी॥ २॥
durastyā dāṭalyā phaujā | uṁca siṁhāsanīṁ rājā |
yācā vicāra samajā | aṁtaryāmī || 2||

देहमात्र अस्तिमांशांचें। तैसेंचि जाणावें नृपतीचें।
मूळापासून सृष्टीचें। तत्वरूप॥ ३॥
dehamātra astimāṁśāṁceṁ | taiseṁci jāṇāveṁ nṛpatīceṁ |
mūḻāpāsūna sṛṣṭīceṁ | tatvarūpa || 3||

रायाचे सत्तेनें चालतें। परन्तु अवघीं पंचभूतें।
मुळीं आधिक जाणिवेचे तें। अधिष्ठान आहे॥ ४॥
rāyāce satteneṁ cālateṁ | parantu avaghīṁ paṁcabhūteṁ |
muḻīṁ ādhika jāṇivece teṁ | adhiṣṭhāna āhe || 4||

विवेके बहुत पैसावले। म्हणौन अवतारी बोलिले।
मनु चक्रवती जाले। येणेंचि न्यायें॥ ५॥
viveke bahuta paisāvale | mhaṇauna avatārī bolile |
manu cakravatī jāle | yeṇeṁci nyāyeṁ || 5||

जेथें उदंड जाणीव। तेचि तितुके सदेव।
थोडे जाणिवेने नर्देव। होती लोक॥ ६॥
jetheṁ udaṁḍa jāṇīva | teci tituke sadeva |
thoḍe jāṇivene nardeva | hotī loka || 6||

व्याप आटोप करिती। धके चपेटे सोसिती।
तेणें प्राणी सदेव होती। देखतदेखतां॥ ७॥
vyāpa āṭopa karitī | dhake capeṭe sositī |
teṇeṁ prāṇī sadeva hotī | dekhatadekhatāṁ || 7||

ऐसें हें आतां वर्ततें। मुर्ख लोकांस कळेना तें।
विवेकीं मनुष्य समजतें। सकळ कांहीं॥ ८॥
aiseṁ heṁ ātāṁ vartateṁ | murkha lokāṁsa kaḻenā teṁ |
vivekīṁ manuṣya samajateṁ | sakaḻa kāṁhīṁ || 8||

थोर लाहान बुद्धीपासी। सगट कळेना लोकांसी।
आधीं उपजलें तयासी। थोर म्हणती॥ ९॥
thora lāhāna buddhīpāsī | sagaṭa kaḻenā lokāṁsī |
ādhīṁ upajaleṁ tayāsī | thora mhaṇatī || 9||

वयें धाकुटा नृपती। वृद्ध तयास नमस्कार करिती।
विचित्र विवेकाची गती। कळली पाहिजे ॥ १०॥
vayeṁ dhākuṭā nṛpatī | vṛddha tayāsa namaskāra karitī |
vicitra vivekācī gatī | kaḻalī pāhije  || 10||

सामान्य लोकांचे ज्ञान। तो अवघाच अनुमान।
दीक्षादंडकाचें लक्षण। येणेंचि पाडें॥ ११॥
sāmānya lokāṁce jñāna | to avaghāca anumāna |
dīkṣādaṁḍakāceṁ lakṣaṇa | yeṇeṁci pāḍeṁ || 11||

नव्हें कोणास म्हणावें। सामान्यास काये ठावें।
कोणकोणास म्हणावें। किती म्हणोनी॥ १२॥
navheṁ koṇāsa mhaṇāveṁ | sāmānyāsa kāye ṭhāveṁ |
koṇakoṇāsa mhaṇāveṁ | kitī mhaṇonī || 12||

धाकुटा भाग्यास चढला। तरी तुछ्य करिती तयाला।
याकारणें सलगीच्या लोकांला। दूरी धरावें॥ १३॥
dhākuṭā bhāgyāsa caḍhalā | tarī tuchya karitī tayālā |
yākāraṇeṁ salagīcyā lokāṁlā | dūrī dharāveṁ || 13||

नेमस्त कळेना वचन। नेमस्त नये राजकारण।
उगेचि धरिती थोरपण। मूर्खपणें॥ १४॥
nemasta kaḻenā vacana | nemasta naye rājakāraṇa |
ugeci dharitī thorapaṇa | mūrkhapaṇeṁ || 14||

नेमस्त कांहींच कळेना। नेमस्त कोणीच मानिना।
आधी उपजलें त्या थोरपणा। कोण पुसे॥ १५॥
nemasta kāṁhīṁca kaḻenā | nemasta koṇīca māninā |
ādhī upajaleṁ tyā thorapaṇā | koṇa puse || 15||

वडिलां वडिलपण नाहीं। धाकुट्यां धाकुटपण नाहीं।
ऐसे बोलती त्यांस नाहीं। शाहाणपण॥ १६॥
vaḍilāṁ vaḍilapaṇa nāhīṁ | dhākuṭyāṁ dhākuṭapaṇa nāhīṁ |
aise bolatī tyāṁsa nāhīṁ | śāhāṇapaṇa || 16||

गुणेविण वडिलपण। हें तों आवघेंच अप्रमाण।
त्याची प्रतीत प्रमाण। थोरपणीं॥ १७॥
guṇeviṇa vaḍilapaṇa | heṁ toṁ āvagheṁca apramāṇa |
tyācī pratīta pramāṇa | thorapaṇīṁ || 17||

तथापि वडिलांस मानावें। वडिलें वडिलपण जाणावें।
नेणतां पुढें कष्टावें। थोरपणीं॥ १८॥
tathāpi vaḍilāṁsa mānāveṁ | vaḍileṁ vaḍilapaṇa jāṇāveṁ |
neṇatāṁ puḍheṁ kaṣṭāveṁ | thorapaṇīṁ || 18||

तस्मात वडिल अंतरात्मा। जेथें चेतला तेथें महिमा।
हें तों प्रगटचि आहे आम्हा। शब्द नाहीं॥ १९॥
tasmāta vaḍila aṁtarātmā | jetheṁ cetalā tetheṁ mahimā |
heṁ toṁ pragaṭaci āhe āmhā | śabda nāhīṁ || 19||

याकारणें कोणी येकें। शाहाणपण सिकावें विवेकें।
विवेक न सिकतां तुकें। तुटोन जाती॥ २०॥
yākāraṇeṁ koṇī yekeṁ | śāhāṇapaṇa sikāveṁ vivekeṁ |
viveka na sikatāṁ tukeṁ | tuṭona jātī || 20||

तुक तुटलें म्हणिजे गेलें। जन्मा येऊन काये केलें।
बळेंचि सांदीस घातलें। आपणासी॥ २१॥
tuka tuṭaleṁ mhaṇije geleṁ | janmā yeūna kāye keleṁ |
baḻeṁci sāṁdīsa ghātaleṁ | āpaṇāsī || 21||

सगट बायेका सिव्या देती। सांदीस पडिला ऐसें म्हणती।
मूर्खपणाची प्राप्ती। ठाकून आली॥ २२॥
sagaṭa bāyekā sivyā detī | sāṁdīsa paḍilā aiseṁ mhaṇatī |
mūrkhapaṇācī prāptī | ṭhākūna ālī || 22||

ऐसें कोणीयेकें न करावें। सर्व सार्थकचि करावें।
कळेना तरी विवरावें। ग्रंथांतरीं॥ २३॥
aiseṁ koṇīyekeṁ na karāveṁ | sarva sārthakaci karāveṁ |
kaḻenā tarī vivarāveṁ | graṁthāṁtarīṁ || 23||

शाहाण्यास कोणीतरी बाहाती। मुर्खास लोक दवडून देती।
जीवास आवडे संपत्ति। तरी शाहाणें व्हावें॥ २४॥
śāhāṇyāsa koṇītarī bāhātī | murkhāsa loka davaḍūna detī |
jīvāsa āvaḍe saṁpatti | tarī śāhāṇeṁ vhāveṁ || 24||

आहो या शाहाणपणाकारणें। बहुतांचे कष्ट करणें।
परंतु शाहाणपण शिकणें। हें उत्तमोत्तम॥ २५॥
āho yā śāhāṇapaṇākāraṇeṁ | bahutāṁce kaṣṭa karaṇeṁ |
paraṁtu śāhāṇapaṇa śikaṇeṁ | heṁ uttamottama || 25||

जों बहुतांस मानला। तो जाणावा शाहाणा जाला।
जनीं शाहाण्या मनुष्याला। काये उणें॥ २६॥
joṁ bahutāṁsa mānalā | to jāṇāvā śāhāṇā jālā |
janīṁ śāhāṇyā manuṣyālā | kāye uṇeṁ || 26||

आपलें हित न करी लोकिकीं। तो जाणावा आत्मघातकी।
या मुर्खायेवढा पातकी। आणिक नाहीं॥ २७॥
āpaleṁ hita na karī lokikīṁ | to jāṇāvā ātmaghātakī |
yā murkhāyevaḍhā pātakī | āṇika nāhīṁ || 27||

आपण संसारीं कष्टतो। लोकांकरवी रागेजोन घेतो।
जनामध्यें शाहाणा तो। ऐसें न करी॥ २८॥
āpaṇa saṁsārīṁ kaṣṭato | lokāṁkaravī rāgejona gheto |
janāmadhyeṁ śāhāṇā to | aiseṁ na karī || 28||

साधकां सिकविलें स्वभावें। मानेल तरी सुखें घ्यावें।
मानेना तरी सांडावें। येकिकडे॥ २९॥
sādhakāṁ sikavileṁ svabhāveṁ | mānela tarī sukheṁ ghyāveṁ |
mānenā tarī sāṁḍāveṁ | yekikaḍe || 29||

तुम्ही श्रोते परम दक्ष। अलक्षास लावितां लक्ष।
हें तों सामान्य प्रत्यक्ष। जाणतसा॥ ३०॥
tumhī śrote parama dakṣa | alakṣāsa lāvitāṁ lakṣa |
heṁ toṁ sāmānya pratyakṣa | jāṇatasā || 30||

इति श्रीदासबोधे गुफ़ुशिष्यसंवादे
श्रेष्ठ अंतरात्मानिरूपणनाम समास तिसरा॥ ३॥ १५.३
iti śrīdāsabodhe gufuśiṣyasaṁvāde
śreṣṭha aṁtarātmānirūpaṇanāma samāsa tisarā || 3|| 15.3

समास चौथा      :      शाश्वतब्रह्मनिरूपण
samāsa cauthā      :      śāśvatabrahmanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

पृथ्वीपासून जालीं झाडें। झाडापासून होती लांकडें।
लांकडें भस्मोन पुढें। पृथ्वीच होये॥ १॥
pṛthvīpāsūna jālīṁ jhāḍeṁ | jhāḍāpāsūna hotī lāṁkaḍeṁ |
lāṁkaḍeṁ bhasmona puḍheṁ | pṛthvīca hoye || 1||

पृथ्वीपासून वेल होती। नाना जिनस फापावती।
वाळोन कुजोन मागुती। पृथ्वीच होये॥ २॥
pṛthvīpāsūna vela hotī | nānā jinasa phāpāvatī |
vāḻona kujona māgutī | pṛthvīca hoye || 2||

नाना धान्यांचीं नाना अन्नें। मनुष्यें करिती भोजनें।
नाना विष्ठा नाना वमनें। पृथ्वीच होये॥ ३॥
nānā dhānyāṁcīṁ nānā anneṁ | manuṣyeṁ karitī bhojaneṁ |
nānā viṣṭhā nānā vamaneṁ | pṛthvīca hoye || 3||

नाना पक्षादिकीं भक्षिलें। तरी पुढें तैसेंचि जालें।
वाळोन भस्म होऊन गेलें। पुन्हा पृथ्वी॥ ४॥
nānā pakṣādikīṁ bhakṣileṁ | tarī puḍheṁ taiseṁci jāleṁ |
vāḻona bhasma hoūna geleṁ | punhā pṛthvī || 4||

मनुष्यें मरतांच ऐका। क्रिमि भस्म कां मृत्तिका।
ऐशा काया पडती अनेका। पुढें पृथ्वी॥ ५॥
manuṣyeṁ maratāṁca aikā | krimi bhasma kāṁ mṛttikā |
aiśā kāyā paḍatī anekā | puḍheṁ pṛthvī || 5||

नाना तृण पदार्थ कुजती। पुढें त्याची होये माती।
नाना किडे मरोन जाती। पुढें पृथ्वी॥ ६॥
nānā tṛṇa padārtha kujatī | puḍheṁ tyācī hoye mātī |
nānā kiḍe marona jātī | puḍheṁ pṛthvī || 6||

पदर्थ दाटले अपार। किति सांगावा विस्तार।
पृथ्वीवांचून थार। कोणास आहे॥ ७॥
padartha dāṭale apāra | kiti sāṁgāvā vistāra |
pṛthvīvāṁcūna thāra | koṇāsa āhe || 7||

झाड पाले आणि तृण। पशु भक्षितां होतें सेण।
खात मूत भस्म मिळोन। पुन्हा पृथ्वी॥ ८॥
jhāḍa pāle āṇi tṛṇa | paśu bhakṣitāṁ hoteṁ seṇa |
khāta mūta bhasma miḻona | punhā pṛthvī || 8||

उत्पत्तिस्थितिसंव्हारतें। तें तें पृथ्वीस मिळोन जातें।
जितुकें होतें आणि जातें। पुन्हा पृथ्वी॥ ९॥
utpattisthitisaṁvhārateṁ | teṁ teṁ pṛthvīsa miḻona jāteṁ |
jitukeṁ hoteṁ āṇi jāteṁ | punhā pṛthvī || 9||

नाना बीजांचिया रासी। विरढोने लागती गगनासी।
पुढें सेवटीं पृथ्वीसी। मिळोन जाती॥ १०॥
nānā bījāṁciyā rāsī | viraḍhone lāgatī gaganāsī |
puḍheṁ sevaṭīṁ pṛthvīsī | miḻona jātī || 10||

लोक नाना धातु पुरिती। बहुतां दिवसां होये माती।
सुवर्णपाषाणाची गती। तैसीच आहे॥ ११॥
loka nānā dhātu puritī | bahutāṁ divasāṁ hoye mātī |
suvarṇapāṣāṇācī gatī | taisīca āhe || 11||

मातीचें होते सुवर्ण। आणी मृत्तिकेचे होती पाषाण।
माहा अग्निसंगें भस्मोन। पृथ्वीच होये॥ १२॥
mātīceṁ hote suvarṇa | āṇī mṛttikece hotī pāṣāṇa |
māhā agnisaṁgeṁ bhasmona | pṛthvīca hoye || 12||

सुवर्णाचें जर होतें। जर सेवटीं कुजोन जातें।
रस होऊन वितुळतें। पुन्हा पृथ्वी॥ १३॥
suvarṇāceṁ jara hoteṁ | jara sevaṭīṁ kujona jāteṁ |
rasa hoūna vituḻateṁ | punhā pṛthvī || 13||

पृथ्वीपासून धातु निपजती। अग्निसंगें रस होती।
तया रसाची होये जगती। कठीणरूपें॥ १४॥
pṛthvīpāsūna dhātu nipajatī | agnisaṁgeṁ rasa hotī |
tayā rasācī hoye jagatī | kaṭhīṇarūpeṁ || 14||

नाना जळासी गंधी सुटे। तेथें पृथ्वीचें रूप प्रगटे।
देवसेंदिवस जळ आटे। पुढें पृथ्वी॥ १५॥
nānā jaḻāsī gaṁdhī suṭe | tetheṁ pṛthvīceṁ rūpa pragaṭe |
devaseṁdivasa jaḻa āṭe | puḍheṁ pṛthvī || 15||

पत्रें पुष्पें फळें येती। नाना जीव खाऊन जाती।
ते जीव मरतां जगती। नेमस्त होये॥ १६॥
patreṁ puṣpeṁ phaḻeṁ yetī | nānā jīva khāūna jātī |
te jīva maratāṁ jagatī | nemasta hoye || 16||

जितुका कांहीं जाला आकार। तितुक्यास पृथ्वीचा आधार।
होती जाती प्राणीमात्र। सेवट पृथ्वी॥ १७॥
jitukā kāṁhīṁ jālā ākāra | titukyāsa pṛthvīcā ādhāra |
hotī jātī prāṇīmātra | sevaṭa pṛthvī || 17||

हें किती म्हणौन सांगावें। विवेकें अवघेचि जाणावें।
खांजणीभाजणीचें समजावें। मूळ तैसे॥ १८॥
heṁ kitī mhaṇauna sāṁgāveṁ | vivekeṁ avagheci jāṇāveṁ |
khāṁjaṇībhājaṇīceṁ samajāveṁ | mūḻa taise || 18||

आप आळोन पृथ्वी जाली। पुन्हां आपींच विराली।
अग्नियोगें भस्म जाली। म्हणोनियां॥ १९॥
āpa āḻona pṛthvī jālī | punhāṁ āpīṁca virālī |
agniyogeṁ bhasma jālī | mhaṇoniyāṁ || 19||

आप जालें तेजापासुनी। पुढें तेजें घेतलें सोखुनी।
तें तेज जालें वायोचेनी। पुढें वायो झडपी॥ २०॥
āpa jāleṁ tejāpāsunī | puḍheṁ tejeṁ ghetaleṁ sokhunī |
teṁ teja jāleṁ vāyocenī | puḍheṁ vāyo jhaḍapī || 20||

वायो गगनीं निर्माण जाला। पुढें गगनींच विराला।
ऐसें खांजणीभाजणीला। बरें पाहा॥ २१॥
vāyo gaganīṁ nirmāṇa jālā | puḍheṁ gaganīṁca virālā |
aiseṁ khāṁjaṇībhājaṇīlā | bareṁ pāhā || 21||

जें जें जेथें निर्माण होतें। तें तें तेथें लया जातें।
येणें रितीं पंचभूतें। नाश पावती॥ २२॥
jeṁ jeṁ jetheṁ nirmāṇa hoteṁ | teṁ teṁ tetheṁ layā jāteṁ |
yeṇeṁ ritīṁ paṁcabhūteṁ | nāśa pāvatī || 22||

भूत म्हणिजे निर्माण जालें। पुन्हां मागुतें निमालें।
पुढें शाश्वत उरलें। परब्रह्म तें॥ २३॥
bhūta mhaṇije nirmāṇa jāleṁ | punhāṁ māguteṁ nimāleṁ |
puḍheṁ śāśvata uraleṁ | parabrahma teṁ || 23||

तें परब्रह्म जों कळेना। तो जन्ममृत्यु चुकेना।
चत्वार खाणी जीव ना। होणें घडे॥ २४॥
teṁ parabrahma joṁ kaḻenā | to janmamṛtyu cukenā |
catvāra khāṇī jīva nā | hoṇeṁ ghaḍe || 24||

जडाचें मूळ तें चंचळ। चंचळाचें मूळ तें निश्चळ।
निश्चळासी नाहीं मूळ। बरें पाहा॥ २५॥
jaḍāceṁ mūḻa teṁ caṁcaḻa | caṁcaḻāceṁ mūḻa teṁ niścaḻa |
niścaḻāsī nāhīṁ mūḻa | bareṁ pāhā || 25||

पूर्वपक्ष म्हणिजे जालें। सिद्धांत म्हणिजे निमालें।
पक्षातीत जें संचलें। परब्रह्म तें॥ २६॥
pūrvapakṣa mhaṇije jāleṁ | siddhāṁta mhaṇije nimāleṁ |
pakṣātīta jeṁ saṁcaleṁ | parabrahma teṁ || 26||

हें प्रचितीनें जाणावें। विचारें खुणेंसी बाणावें।
विचारेंविण सिणावें। तेंचि मूर्खपणें॥ २७॥
heṁ pracitīneṁ jāṇāveṁ | vicāreṁ khuṇeṁsī bāṇāveṁ |
vicāreṁviṇa siṇāveṁ | teṁci mūrkhapaṇeṁ || 27||

ज्ञानी भिडेने दडपला। निश्चळ परब्रह्म कैंचें त्याला।
उगाच करितो गल्बला। मायेंमधें॥ २८॥
jñānī bhiḍene daḍapalā | niścaḻa parabrahma kaiṁceṁ tyālā |
ugāca karito galbalā | māyeṁmadheṁ || 28||

माया निशेष नासली। पुढें स्थिति कैसी उरली।
विचक्षणें विवरिली। पाहिजे स्वयें॥ २९॥
māyā niśeṣa nāsalī | puḍheṁ sthiti kaisī uralī |
vicakṣaṇeṁ vivarilī | pāhije svayeṁ || 29||

निशेष मायेचें निर्शन। होतां आत्मनिवेदन।
वाच्यांश नाहीं विज्ञान। कैसें जाणावें॥ ३०॥
niśeṣa māyeceṁ nirśana | hotāṁ ātmanivedana |
vācyāṁśa nāhīṁ vijñāna | kaiseṁ jāṇāveṁ || 30||

लोकांचे बोलीं जो लागला। तो अनुमानेंच बुडाला।
याकारणें प्रत्ययाला। पाहिलेंच पाहावें॥ ३१॥
lokāṁce bolīṁ jo lāgalā | to anumāneṁca buḍālā |
yākāraṇeṁ pratyayālā | pāhileṁca pāhāveṁ || 31||

इति श्रीदासबोधे गुफ़ुशिष्यसंवादे
शाश्वतब्रह्मनिरूपणनाम समास चौथा॥ ४॥ १५.४
iti śrīdāsabodhe gufuśiṣyasaṁvāde
śāśvatabrahmanirūpaṇanāma samāsa cauthā || 4|| 15.4

समास पांचवा      :      चंचळ लक्षण
samāsa pāṁcavā      :      caṁcaḻa lakṣaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

दोघां ऐसीं तीन चालती। अगुणी अष्टधा प्रकृती।
अधोर्ध सांडून वर्तती। इंद्रफणी ऐसीं॥ १॥
doghāṁ aisīṁ tīna cālatī | aguṇī aṣṭadhā prakṛtī |
adhordha sāṁḍūna vartatī | iṁdraphaṇī aisīṁ || 1||

पणतोंडें भक्षितो पणजा। मूल बापास मारी वोजा।
चुकाऱ्या गेला राजा। चौघां जणांचा॥ २॥
paṇatoṁḍeṁ bhakṣito paṇajā | mūla bāpāsa mārī vojā |
cukāyā gelā rājā | caughāṁ jaṇāṁcā || 2||

देव देवाळयामधें लपाला। देऊळ पूजितां पावे त्याला।
सृष्टिमधें ज्याला त्याला। ऐसेंचि आहे॥ ३॥
deva devāḻayāmadheṁ lapālā | deūḻa pūjitāṁ pāve tyālā |
sṛṣṭimadheṁ jyālā tyālā | aiseṁci āhe || 3||

दोनी नामें येकास पडिलीं। लोकीं नेमस्त कल्पिलीं।
विवेकें प्रत्ययें पाहिलीं। तों येकचि नाम॥ ४॥
donī nāmeṁ yekāsa paḍilīṁ | lokīṁ nemasta kalpilīṁ |
vivekeṁ pratyayeṁ pāhilīṁ | toṁ yekaci nāma || 4||

नाहीं पुरुष ना वनिता। लोकीं कल्पिलें तत्त्वता।
त्याचा बरा शोध घेतां। कांहींच नाहीं॥ ५॥
nāhīṁ puruṣa nā vanitā | lokīṁ kalpileṁ tattvatā |
tyācā barā śodha ghetāṁ | kāṁhīṁca nāhīṁ || 5||

स्त्री नदी पुरुष खळाळ। ऐसें बोलती सकळ।
विचार पाहातां निवळ। देह नाहीं॥ ६॥
strī nadī puruṣa khaḻāḻa | aiseṁ bolatī sakaḻa |
vicāra pāhātāṁ nivaḻa | deha nāhīṁ || 6||

आपण आपणास कळेना। पाहों जातां आकळेना।
काशास कांहींच मिळेना। उदंडपणें॥ ७॥
āpaṇa āpaṇāsa kaḻenā | pāhoṁ jātāṁ ākaḻenā |
kāśāsa kāṁhīṁca miḻenā | udaṁḍapaṇeṁ || 7||

येकलाचि उदंड जाला। उदंडचि येकला पडिला।
आपणासी आपला। गल्बला सोसवेना॥ ८॥
yekalāci udaṁḍa jālā | udaṁḍaci yekalā paḍilā |
āpaṇāsī āpalā | galbalā sosavenā || 8||

येक असोन फुटी पडिली। फुटी असोन स्थिति येकली।
विचित्र कळा पैसावली। प्राणीमात्रीं॥ ९॥
yeka asona phuṭī paḍilī | phuṭī asona sthiti yekalī |
vicitra kaḻā paisāvalī | prāṇīmātrīṁ || 9||

वल्लिमधें जल संचरे। कोरडेपणें हें वावरे।
वोलेवांचून न थिरे। कांहीं केल्यां॥ १०॥
vallimadheṁ jala saṁcare | koraḍepaṇeṁ heṁ vāvare |
volevāṁcūna na thire | kāṁhīṁ kelyāṁ || 10||

झाडांमधें केलीं आळीं। झाडें धांवती निराळीं।
कित्येक झाडें अंतराळीं। उडोन जाती॥ ११॥
jhāḍāṁmadheṁ kelīṁ āḻīṁ | jhāḍeṁ dhāṁvatī nirāḻīṁ |
kityeka jhāḍeṁ aṁtarāḻīṁ | uḍona jātī || 11||

भूमीपासून वेगळीं जालीं। परी तें नाहींत वाळलीं।
निराळींच बळावलीं। जेथतेथें॥ १२॥
bhūmīpāsūna vegaḻīṁ jālīṁ | parī teṁ nāhīṁta vāḻalīṁ |
nirāḻīṁca baḻāvalīṁ | jethatetheṁ || 12||

देवाकरितां चालती झाडें। देव नस्तां होती लाकडें।
नीटचि आहे कुवाडें। सर्वथा नव्हे॥ १३॥
devākaritāṁ cālatī jhāḍeṁ | deva nastāṁ hotī lākaḍeṁ |
nīṭaci āhe kuvāḍeṁ | sarvathā navhe || 13||

झाडापासून झाडें होती। तेहि अंतरीक्ष जाती।
मुळानें भेदिली जगती। कदापि नाहीं॥ १४॥
jhāḍāpāsūna jhāḍeṁ hotī | tehi aṁtarīkṣa jātī |
muḻāneṁ bhedilī jagatī | kadāpi nāhīṁ || 14||

झाडास झाडें खातपाणी। घालून पाळिलीं प्रतिदिनीं।
बोलकीं झाडें शब्दमथनीं। विचार घेती॥ १५॥
jhāḍāsa jhāḍeṁ khātapāṇī | ghālūna pāḻilīṁ pratidinīṁ |
bolakīṁ jhāḍeṁ śabdamathanīṁ | vicāra ghetī || 15||

होणार तितुकें आधींच जालें। मग कल्पकल्पून बोलिलें।
जाणतयासी समजलें। सकळ कांहीं॥ १६॥
hoṇāra titukeṁ ādhīṁca jāleṁ | maga kalpakalpūna bolileṁ |
jāṇatayāsī samajaleṁ | sakaḻa kāṁhīṁ || 16||

समजलें तरी उमजेना। उमजलें तरी समजेना।
प्रत्ययेंविण अनुमानेना। सकळ कांहीं॥ १७॥
samajaleṁ tarī umajenā | umajaleṁ tarī samajenā |
pratyayeṁviṇa anumānenā | sakaḻa kāṁhīṁ || 17||

सर्वत्रांचा वडिल कोण। हेचि पाहावी वोळखण।
भेटे आपणास आपण। जगदांतरें॥ १८॥
sarvatrāṁcā vaḍila koṇa | heci pāhāvī voḻakhaṇa |
bheṭe āpaṇāsa āpaṇa | jagadāṁtareṁ || 18||

अंतरनिष्ठांची उंच कोटी। बाहेरमुद्र्याची संगती खोटी।
मूर्ख काये समजेल गोष्टी। शाहाणे जाणती॥ १९॥
aṁtaraniṣṭhāṁcī uṁca koṭī | bāheramudryācī saṁgatī khoṭī |
mūrkha kāye samajela goṣṭī | śāhāṇe jāṇatī || 19||

अंतरें राखतां राजी। भलत्यास भलताच नवाजी।
अंतरें न राखतां भाजी। मिळणार नाहीं॥ २०॥
aṁtareṁ rākhatāṁ rājī | bhalatyāsa bhalatāca navājī |
aṁtareṁ na rākhatāṁ bhājī | miḻaṇāra nāhīṁ || 20||

ऐसें वर्ततें प्रत्यक्ष। अलक्षीं लावावें लक्ष।
दक्षास भेटतां दक्ष। समाधान होतें॥ २१॥
aiseṁ vartateṁ pratyakṣa | alakṣīṁ lāvāveṁ lakṣa |
dakṣāsa bheṭatāṁ dakṣa | samādhāna hoteṁ || 21||

मनास मिळतां मन। पाहोन येती निरंजन।
चंचळचक्र उलंघून। पैलाड जाती॥ २२॥
manāsa miḻatāṁ mana | pāhona yetī niraṁjana |
caṁcaḻacakra ulaṁghūna | pailāḍa jātī || 22||

येकदा जाऊन पाहोन आले। मग तें सन्निध देखिलें।
चर्मचक्षी लक्षिलें। न वचे कदा॥ २३॥
yekadā jāūna pāhona āle | maga teṁ sannidha dekhileṁ |
carmacakṣī lakṣileṁ | na vace kadā || 23||

नाना शरीरीं चंचळ। अखंड करी चळवळ।
परब्रह्म तें निश्चळ। सर्वां ठाईं॥ २४॥
nānā śarīrīṁ caṁcaḻa | akhaṁḍa karī caḻavaḻa |
parabrahma teṁ niścaḻa | sarvāṁ ṭhāīṁ || 24||

चंचळ धांवे येकीकडे। वोस पडे दुसरेकडे।
चंचळ पुरे सर्वांकडे। हें तो घडेना॥ २५॥
caṁcaḻa dhāṁve yekīkaḍe | vosa paḍe dusarekaḍe |
caṁcaḻa pure sarvāṁkaḍe | heṁ to ghaḍenā || 25||

चंचळ चंचळास पुरेना। आवघें चंचळ विवरेना।
निश्चळ अपार अनुमाना। कैसें येतें॥ २६॥
caṁcaḻa caṁcaḻāsa purenā | āvagheṁ caṁcaḻa vivarenā |
niścaḻa apāra anumānā | kaiseṁ yeteṁ || 26||

गगनीं चालिली हवावी। कैसी पावेल पार पदवी।
जातां मधेंचि विझावी। हा स्वभावचि तिचा॥ २७॥
gaganīṁ cālilī havāvī | kaisī pāvela pāra padavī |
jātāṁ madheṁci vijhāvī | hā svabhāvaci ticā || 27||

मनोधर्म येकदेशी। कैसा आकळिल वस्तुसी।
निर्गुण सांडून अपेसी। सर्व ब्रह्म म्हणे॥ २८॥
manodharma yekadeśī | kaisā ākaḻila vastusī |
nirguṇa sāṁḍūna apesī | sarva brahma mhaṇe || 28||

नाहीं सारासार विचार। तेथें अवघा अंधकार।
खरें सांडून खोटें पोर। नेणतें घेतें॥ २९॥
nāhīṁ sārāsāra vicāra | tetheṁ avaghā aṁdhakāra |
khareṁ sāṁḍūna khoṭeṁ pora | neṇateṁ gheteṁ || 29||

ब्रह्मांडाचें माहाकारण। तेथून हें पंचीकर्ण।
माहावाक्याचें विवर्ण। वेगळें असे॥ ३०॥
brahmāṁḍāceṁ māhākāraṇa | tethūna heṁ paṁcīkarṇa |
māhāvākyāceṁ vivarṇa | vegaḻeṁ ase || 30||

महत्तत्त्व महद्‍भूत। तोचि जाणावा भगवंत।
उपासना हे समाप्त। येथून जाली॥ ३१॥
mahattattva mahadbhūta | toci jāṇāvā bhagavaṁta |
upāsanā he samāpta | yethūna jālī || 31||

कर्म उपासना आणि ज्ञान। त्रिकांड वेद हें प्रमाण।
ज्ञानाचें होतें विज्ञान। परब्रह्मी॥ ३२॥
karma upāsanā āṇi jñāna | trikāṁḍa veda heṁ pramāṇa |
jñānāceṁ hoteṁ vijñāna | parabrahmī || 32||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
चंचळलक्षणनिरूपणनाम समास पांचवा॥ ५॥ १५.५
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
caṁcaḻalakṣaṇanirūpaṇanāma samāsa pāṁcavā || 5|| 15.5

समास सहावा      :      चातुर्य विवरण 
           ॥ श्रीराम॥
samāsa sahāvā      :      cāturya vivaraṇa 
            || śrīrāma ||

पीतापासून कृष्ण जालें। भूमंडळीं विस्तारलें।
तेणेंविण उमजलें। हें तों घडेना॥  १॥
pītāpāsūna kṛṣṇa jāleṁ | bhūmaṁḍaḻīṁ vistāraleṁ |
teṇeṁviṇa umajaleṁ | heṁ toṁ ghaḍenā ||  1||

आहे तरी स्वल्प लक्षण। सर्वत्रांची सांठवण।
अद्धम आणी उत्तम गुण। तेथेंचि असती॥ २॥
āhe tarī svalpa lakṣaṇa | sarvatrāṁcī sāṁṭhavaṇa |
addhama āṇī uttama guṇa | tetheṁci asatī || 2||

महीसुत सरसाविला। सरसाऊन द्विधा केला।
उभयेता मिळोन चालिला। कार्येभाग॥ ३॥
mahīsuta sarasāvilā | sarasāūna dvidhā kelā |
ubhayetā miḻona cālilā | kāryebhāga || 3||

स्वेतास्वेतास गांठीं पडतां। मधें कृष्ण मिश्रित होतां।
इहलिकसार्थकता। होत आहे॥ ४॥
svetāsvetāsa gāṁṭhīṁ paḍatāṁ | madheṁ kṛṣṇa miśrita hotāṁ |
ihalikasārthakatā | hota āhe || 4||

विवरतां याचा विचार। मूर्ख तोचि होये चतुर।
सद्यप्रचित साक्षात्कार। परलोकींचा॥ ५॥
vivaratāṁ yācā vicāra | mūrkha toci hoye catura |
sadyapracita sākṣātkāra | paralokīṁcā || 5||

सकळांस जे मान्य। तेंचि होतसे सामान्य।
सामान्यास अनन्य। होईजेत नाहीं॥ ६॥
sakaḻāṁsa je mānya | teṁci hotase sāmānya |
sāmānyāsa ananya | hoījeta nāhīṁ || 6||

उत्तम मध्यम कनिष्ठ रेखा। अदृष्टीची गुप्त रेखा।
चत्वार अनुभव रारिखा। होत नाहीं॥ ७॥
uttama madhyama kaniṣṭha rekhā | adṛṣṭīcī gupta rekhā |
catvāra anubhava rārikhā | hota nāhīṁ || 7||

चौदा पिड्यांचे पवाडे। सांगती ते शाहाणे कीं वेडे।
ऐकत्यानें घडे कीं न घडे। ऐसें पाहावें॥ ८॥
caudā piḍyāṁce pavāḍe | sāṁgatī te śāhāṇe kīṁ veḍe |
aikatyāneṁ ghaḍe kīṁ na ghaḍe | aiseṁ pāhāveṁ || 8||

रेखा तितुकी पुसोन जाते। प्रत्यक्ष प्रत्यया येतें।
डोळेझांकणी करावी तें। कायेनिमित्य॥ ९॥
rekhā titukī pusona jāte | pratyakṣa pratyayā yeteṁ |
ḍoḻejhāṁkaṇī karāvī teṁ | kāyenimitya || 9||

बहुतांचे बोलीं लागलें। तें प्राणी अनुमानीं बुडालें।
मुख्य निश्चये चुकलें। प्रत्ययाचा॥ १०॥
bahutāṁce bolīṁ lāgaleṁ | teṁ prāṇī anumānīṁ buḍāleṁ |
mukhya niścaye cukaleṁ | pratyayācā || 10||

उदंडाचें उदंड ऐकावें। परी तें प्रत्ययें पाहावे।
खरेंखोटें निवडावें। अंतर्यामीं॥ ११॥
udaṁḍāceṁ udaṁḍa aikāveṁ | parī teṁ pratyayeṁ pāhāve |
khareṁkhoṭeṁ nivaḍāveṁ | aṁtaryāmīṁ || 11||

कोणासी नव्हे म्हणों नये। समजावे अपाये उपाये।
प्रत्यये घ्यावा बहुत काये। बोलोनियां॥ १२॥
koṇāsī navhe mhaṇoṁ naye | samajāve apāye upāye |
pratyaye ghyāvā bahuta kāye | boloniyāṁ || 12||

माणुस हेंकाड आणी कच्चें। मान्य करावें तयाचें।
येणेंप्रकारें बहुतांचें। अंतर राखावें॥ १३॥
māṇusa heṁkāḍa āṇī kacceṁ | mānya karāveṁ tayāceṁ |
yeṇeṁprakāreṁ bahutāṁceṁ | aṁtara rākhāveṁ || 13||

अंतरीं पीळ पेच वळसा। तोचि वाढवी बहुवसा।
तरी मग शाहाणा कैसा। निवऊं नेणें॥ १४॥
aṁtarīṁ pīḻa peca vaḻasā | toci vāḍhavī bahuvasā |
tarī maga śāhāṇā kaisā | nivaūṁ neṇeṁ || 14||

वेडें करावें शाहाणें। तरीच जिणें श्लाघ्यवाणें।
उगेंच वादांग वाढविणें। हें मूर्खपण॥ १५॥
veḍeṁ karāveṁ śāhāṇeṁ | tarīca jiṇeṁ ślāghyavāṇeṁ |
ugeṁca vādāṁga vāḍhaviṇeṁ | heṁ mūrkhapaṇa || 15||

मिळोन जाऊन मेळवावें। पडी घेऊन उलथावें।
कांहींच कळों नेदावें। विवेकबळें॥ १६॥
miḻona jāūna meḻavāveṁ | paḍī gheūna ulathāveṁ |
kāṁhīṁca kaḻoṁ nedāveṁ | vivekabaḻeṁ || 16||

दुसऱ्याचे चालणें चालावें। दुसऱ्याचे बोलणीं बोलावें।
दुसऱ्याचे मनोगतें जावें। मिळोनियां॥ १७॥
dusayāce cālaṇeṁ cālāveṁ | dusayāce bolaṇīṁ bolāveṁ |
dusayāce manogateṁ jāveṁ | miḻoniyāṁ || 17||

जो दुसऱ्याच्या हितावरी। तो विपट कहिंच न करी।
मानत मानत विवरी। अंतर तयाचें॥ १८॥
jo dusayācyā hitāvarī | to vipaṭa kahiṁca na karī |
mānata mānata vivarī | aṁtara tayāceṁ || 18||

आधीं अंतर हातीं घ्यावें। मग हळुहळु उकलावें।
नाना उपायें न्यावें। परलोकासी॥ १९॥
ādhīṁ aṁtara hātīṁ ghyāveṁ | maga haḻuhaḻu ukalāveṁ |
nānā upāyeṁ nyāveṁ | paralokāsī || 19||

हेंकाडास हेंकाड मिळाला। तेथें गल्बलाचि जाला।
कळहो उठतां च्यातुर्याला। ठाव कैंचा॥ २०॥
heṁkāḍāsa heṁkāḍa miḻālā | tetheṁ galbalāci jālā |
kaḻaho uṭhatāṁ cyāturyālā | ṭhāva kaiṁcā || 20||

उगीच करिती बडबड। परी करून दाखविणें हें अवघड।
परस्थळ साधणें जड। कठिण आहे॥ २१॥
ugīca karitī baḍabaḍa | parī karūna dākhaviṇeṁ heṁ avaghaḍa |
parasthaḻa sādhaṇeṁ jaḍa | kaṭhiṇa āhe || 21||

धके चपेटे सोसावे। नीच शब्द साहात जावे।
प्रस्तावोन परावे। आपले होती॥ २२॥
dhake capeṭe sosāve | nīca śabda sāhāta jāve |
prastāvona parāve | āpale hotī || 22||

प्रसंग जाणोनि बोलावें। जाणपण कांहींच न घावें।
लीनता धरून जावें। जेथतेथें॥ २३॥
prasaṁga jāṇoni bolāveṁ | jāṇapaṇa kāṁhīṁca na ghāveṁ |
līnatā dharūna jāveṁ | jethatetheṁ || 23||

कुग्रामें अथवा नगरें। पाहावीं घरांचीं घरें।
भिक्षामिसें लाहानथोरें। परीक्षून सोडावीं॥ २४॥
kugrāmeṁ athavā nagareṁ | pāhāvīṁ gharāṁcīṁ ghareṁ |
bhikṣāmiseṁ lāhānathoreṁ | parīkṣūna soḍāvīṁ || 24||

बहुतीं कांहींतरी सांपडे। विचक्षण लोकीं मित्री घडे।
उगेच बैसतां कांहींच न घडे। फिर्णें विवरणें॥ २५॥
bahutīṁ kāṁhīṁtarī sāṁpaḍe | vicakṣaṇa lokīṁ mitrī ghaḍe |
ugeca baisatāṁ kāṁhīṁca na ghaḍe | phirṇeṁ vivaraṇeṁ || 25||

सावधपणें सर्व जाणावें। वर्तमान आधींच घ्यावें।
जाऊं ये तिकडे जावें। विवेकें सहित॥ २६॥
sāvadhapaṇeṁ sarva jāṇāveṁ | vartamāna ādhīṁca ghyāveṁ |
jāūṁ ye tikaḍe jāveṁ | vivekeṁ sahita || 26||

नाना जिनसपाठांतरें। निवती सकळांचीं अंतरें।
लेहोन देतां परोपकारें। सीमा सांडावी॥ २७॥
nānā jinasapāṭhāṁtareṁ | nivatī sakaḻāṁcīṁ aṁtareṁ |
lehona detāṁ paropakāreṁ | sīmā sāṁḍāvī || 27||

जैसें जयास पाहिजे। तैसें तयास दीजे।
तरी मग श्रेष्ठचि होइजे। सकळां मान्ये॥ २८॥
jaiseṁ jayāsa pāhije | taiseṁ tayāsa dīje |
tarī maga śreṣṭhaci hoije | sakaḻāṁ mānye || 28||

भूमंडळीं सकळांस मान्य। तो म्हणों नये सामान्य।
कित्येक लोक अनन्य। तया पुरुषासी॥ २९॥
bhūmaṁḍaḻīṁ sakaḻāṁsa mānya | to mhaṇoṁ naye sāmānya |
kityeka loka ananya | tayā puruṣāsī || 29||

ऐसीं चातुर्याचीं लक्षणें। चातुर्यें दिग्विजये करणें।
मग तयास काये उणें। जेथतेथें॥ ३०॥
aisīṁ cāturyācīṁ lakṣaṇeṁ | cāturyeṁ digvijaye karaṇeṁ |
maga tayāsa kāye uṇeṁ | jethatetheṁ || 30||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
चातुर्यविवरणनाम समास सहावा॥ ६॥ १५.६
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
cāturyavivaraṇanāma samāsa sahāvā || 6|| 15.6

समास सातवा      :      अधोर्धनिरूपण
samāsa sātavā      :      adhordhanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

नाना विकाराचें मूळ। ते हे मूळमायाच केवळ।
अचंचळीं जे चंचळ। सूक्ष्मरूपें॥ १॥
nānā vikārāceṁ mūḻa | te he mūḻamāyāca kevaḻa |
acaṁcaḻīṁ je caṁcaḻa | sūkṣmarūpeṁ || 1||

मूळामाया जाणीवेची। मुळींच्या मुळ संकल्पाची।
वोळखी शडगुणैश्वराची। येणेंचि न्यावें॥ २॥
mūḻāmāyā jāṇīvecī | muḻīṁcyā muḻa saṁkalpācī |
voḻakhī śaḍaguṇaiśvarācī | yeṇeṁci nyāveṁ || 2||

प्रकृतिपुरुष शिवशक्ति। आर्धनारीनटेश्वर म्हणती।
परी ते आवघी जगज्जोती। मूळ त्यासी॥ ३॥
prakṛtipuruṣa śivaśakti | ārdhanārīnaṭeśvara mhaṇatī |
parī te āvaghī jagajjotī | mūḻa tyāsī || 3||

संकल्पाचें जें चळण। तेंचि वायोचें लक्षण।
वायो आणी त्रिगुण। आणी पंचभूतें॥ ४॥
saṁkalpāceṁ jeṁ caḻaṇa | teṁci vāyoceṁ lakṣaṇa |
vāyo āṇī triguṇa | āṇī paṁcabhūteṁ || 4||

पाहातां कोणीयेक वेल। त्याच्या मुळ्या असती खोल।
पत्रें पुष्पें फळें केवळ। मुळाचपासी॥ ५॥
pāhātāṁ koṇīyeka vela | tyācyā muḻyā asatī khola |
patreṁ puṣpeṁ phaḻeṁ kevaḻa | muḻācapāsī || 5||

याहिवेगळे नाना रंग। आकार विकार तरंग।
नाना स्वाद अंतरंग। मुळामध्यें॥ ६॥
yāhivegaḻe nānā raṁga | ākāra vikāra taraṁga |
nānā svāda aṁtaraṁga | muḻāmadhyeṁ || 6||

तेंचि मूळ फोडून पाहातां। कांहींच नाहीं वाटे आतां।
पुढें वाढतां वाढतां। दिसों लागे॥ ७॥
teṁci mūḻa phoḍūna pāhātāṁ | kāṁhīṁca nāhīṁ vāṭe ātāṁ |
puḍheṁ vāḍhatāṁ vāḍhatāṁ | disoṁ lāge || 7||

कड्यावरी वेल निघाला। अधोमुखें बळें चालिला।
फांपावोन पुढें आला। भूमंडळीं॥ ८॥
kaḍyāvarī vela nighālā | adhomukheṁ baḻeṁ cālilā |
phāṁpāvona puḍheṁ ālā | bhūmaṁḍaḻīṁ || 8||

तैसीं मुळमाया जाण। पंचभूतें आणी त्रिगुण।
मुळीं आहेत हें प्रमाण। प्रत्ययें जाणावें॥ ९॥
taisīṁ muḻamāyā jāṇa | paṁcabhūteṁ āṇī triguṇa |
muḻīṁ āheta heṁ pramāṇa | pratyayeṁ jāṇāveṁ || 9||

अखंड वेल पुढें वाढला। नाना विकारीं शोभला।
विकारांचा विकार जाला। असंभाव्य॥ १०॥
akhaṁḍa vela puḍheṁ vāḍhalā | nānā vikārīṁ śobhalā |
vikārāṁcā vikāra jālā | asaṁbhāvya || 10||

नाना फडगरें फुटलीं। नाना जुंबाडें वाढली।
अनंत अग्रें चालिलीं। सृष्टीमधें॥ ११॥
nānā phaḍagareṁ phuṭalīṁ | nānā juṁbāḍeṁ vāḍhalī |
anaṁta agreṁ cālilīṁ | sṛṣṭīmadheṁ || 11||

कित्येक फळें तीं पडती। सवेंचि आणीक निघती।
ऐसीं होती आणि जाती। सर्वकाळ॥ १२॥
kityeka phaḻeṁ tīṁ paḍatī | saveṁci āṇīka nighatī |
aisīṁ hotī āṇi jātī | sarvakāḻa || 12||

येक वेलचि वाळले। पुन्हां तेथेंचि फुटले।
ऐसे आले आणि गेले। कितीयेक॥ १३॥
yeka velaci vāḻale | punhāṁ tetheṁci phuṭale |
aise āle āṇi gele | kitīyeka || 13||

पानें झडती आणि फुटती। पुष्पें फळें तेणेंचि रितीं।
मध्यें जीव हे जगती। असंभाव्य॥ १४॥
pāneṁ jhaḍatī āṇi phuṭatī | puṣpeṁ phaḻeṁ teṇeṁci ritīṁ |
madhyeṁ jīva he jagatī | asaṁbhāvya || 14||

अवघा वेलचि कर्पतो। मुळापासून पुन्हा होतो।
ऐसा अवघा विचार जो तो। प्रत्यक्ष जाणावा॥ १५॥
avaghā velaci karpato | muḻāpāsūna punhā hoto |
aisā avaghā vicāra jo to | pratyakṣa jāṇāvā || 15||

मूळ खाणोन काढिलें। प्रत्ययेज्ञानें निर्मूळ केलें।
तरी मग वाढणेंचि राहिलें। सकळ कांहीं॥ १६॥
mūḻa khāṇona kāḍhileṁ | pratyayejñāneṁ nirmūḻa keleṁ |
tarī maga vāḍhaṇeṁci rāhileṁ | sakaḻa kāṁhīṁ || 16||

मुळीं बीज सेवटीं बीज। मध्यें जळरूप बीज।
ऐसा हा स्वभाव सहज। विस्तारला॥ १७॥
muḻīṁ bīja sevaṭīṁ bīja | madhyeṁ jaḻarūpa bīja |
aisā hā svabhāva sahaja | vistāralā || 17||

मुळामधील ज्या गोष्टी। सांगताहे बीजसृष्टी।
जेथील अंश तेथें कष्टी। न होतां जातो॥ १८॥
muḻāmadhīla jyā goṣṭī | sāṁgatāhe bījasṛṣṭī |
jethīla aṁśa tetheṁ kaṣṭī | na hotāṁ jāto || 18||

जातो येतो पुन्हा जातो। ऐसा प्रत्यावृत्ति करितो।
परंतु आत्मज्ञानी जो तो। अन्यथा न घडे॥ १९॥
jāto yeto punhā jāto | aisā pratyāvṛtti karito |
paraṁtu ātmajñānī jo to | anyathā na ghaḍe || 19||

न घडे ऐसें जरी म्हणावें। तरी कांहींतरी लागे जाणावें।
अंतरींच परी ठावें। सकळांस कैचें॥ २०॥
na ghaḍe aiseṁ jarī mhaṇāveṁ | tarī kāṁhīṁtarī lāge jāṇāveṁ |
aṁtarīṁca parī ṭhāveṁ | sakaḻāṁsa kaiceṁ || 20||

तेणेंसींच कार्यभाग करिती। परंतु तयास नेणती।
दिसेना ते काये करिती। बापुडे लोक॥ २१॥
teṇeṁsīṁca kāryabhāga karitī | paraṁtu tayāsa neṇatī |
disenā te kāye karitī | bāpuḍe loka || 21||

विषयेभोग तेणेंचि घडे। तेणेंविण कांहींच न घडे।
स्थूळ सांडून सूक्ष्मीं पवाडे। ऐसा पाहिजे॥ २२॥
viṣayebhoga teṇeṁci ghaḍe | teṇeṁviṇa kāṁhīṁca na ghaḍe |
sthūḻa sāṁḍūna sūkṣmīṁ pavāḍe | aisā pāhije || 22||

जें आपलेंचि अंतर। तद्रूपचि जगदांतर।
शरीरभेदाचे विकार। वेगळाले॥ २३॥
jeṁ āpaleṁci aṁtara | tadrūpaci jagadāṁtara |
śarīrabhedāce vikāra | vegaḻāle || 23||

आंगोळीची आंगोळीस वेधना। येकीची येकीस कळेना।
हात पाये अवेव नाना। येणेंचि न्यायें॥ २४॥
āṁgoḻīcī āṁgoḻīsa vedhanā | yekīcī yekīsa kaḻenā |
hāta pāye aveva nānā | yeṇeṁci nyāyeṁ || 24||

अवेवाचें अवेव नेणे। मा तो परांचें काये जाणे।
परांतर याकारणें। जाणवेना॥ २५॥
avevāceṁ aveva neṇe | mā to parāṁceṁ kāye jāṇe |
parāṁtara yākāraṇeṁ | jāṇavenā || 25||

येकाचि उदकें सकळ वनस्पती। नाना अग्रेंभेद दिसती।
खुडिलीं तितुकींच सुकती। येर ते टवटवीत॥ २६॥
yekāci udakeṁ sakaḻa vanaspatī | nānā agreṁbheda disatī |
khuḍilīṁ titukīṁca sukatī | yera te ṭavaṭavīta || 26||

येणेंचि न्यायें भेद जाला। कळेना येकाचें येकाला।
जाणपणें आत्मयाला। भेद नाहीं॥ २७॥
yeṇeṁci nyāyeṁ bheda jālā | kaḻenā yekāceṁ yekālā |
jāṇapaṇeṁ ātmayālā | bheda nāhīṁ || 27||

आत्मत्वीं भेद दिसे। देहप्रकृतिकरितां भासे।
तरी जाणतचि असे। बहुतेक॥ २८॥
ātmatvīṁ bheda dise | dehaprakṛtikaritāṁ bhāse |
tarī jāṇataci ase | bahuteka || 28||

देखोन ऐकोन जाणती। शाहाणे अंतर परीक्षिती।
धूर्त ते अवघेंच समजती। गुप्तरूपें॥ २९॥
dekhona aikona jāṇatī | śāhāṇe aṁtara parīkṣitī |
dhūrta te avagheṁca samajatī | guptarūpeṁ || 29||

जो बहुतांचें पाळण करी। तो बहुतांचें अंतर विवरी।
धूर्तपणें ठाउकें करी। सकळ कांहीं॥ ३०॥
jo bahutāṁceṁ pāḻaṇa karī | to bahutāṁceṁ aṁtara vivarī |
dhūrtapaṇeṁ ṭhāukeṁ karī | sakaḻa kāṁhīṁ || 30||

आधी मनोगत पाहतीं। मग विश्वास धरिती।
प्राणीमात्र येणें रितीं। वर्तताहे॥ ३१॥
ādhī manogata pāhatīṁ | maga viśvāsa dharitī |
prāṇīmātra yeṇeṁ ritīṁ | vartatāhe || 31||

स्मरणामगें विस्मरण। रोकडी प्रचित प्रमाण।
आपलें ठेवणें आपण। दुकताहे॥ ३२॥
smaraṇāmageṁ vismaraṇa | rokaḍī pracita pramāṇa |
āpaleṁ ṭhevaṇeṁ āpaṇa | dukatāhe || 32||

आपलेंच आपणा स्मरेना। बोलिलें तें आठवेना।
उठती अनंत कल्पना। ठाउक्या कैंच्या॥ ३३॥
āpaleṁca āpaṇā smarenā | bolileṁ teṁ āṭhavenā |
uṭhatī anaṁta kalpanā | ṭhāukyā kaiṁcyā || 33||

ऐसें हें चंचळ चक्र। कांहीं नीट कांहीं वक्र।
जाला रंक अथवा शक्र। तरी स्मरणास्मरणें॥ ३४॥
aiseṁ heṁ caṁcaḻa cakra | kāṁhīṁ nīṭa kāṁhīṁ vakra |
jālā raṁka athavā śakra | tarī smaraṇāsmaraṇeṁ || 34||

स्मरण म्हणिजे देव। विस्मरण म्हणिजे दानव।
स्मरणविस्मरणें मानव। वर्तती आतां॥ ३५॥
smaraṇa mhaṇije deva | vismaraṇa mhaṇije dānava |
smaraṇavismaraṇeṁ mānava | vartatī ātāṁ || 35||

म्हणोनि चेवी आणि दानवी। संपत्ति द्विधा जाणावी।
प्रचित मानसीं आणावी। विवेकेंसहित॥ ३६॥
mhaṇoni cevī āṇi dānavī | saṁpatti dvidhā jāṇāvī |
pracita mānasīṁ āṇāvī | vivekeṁsahita || 36||

विवेकें विवेक जाणावा। आत्म्यानें आत्मा वोळखावा।
नेत्रें नेत्रचि पाहावा। दर्पणींचा॥ ३७॥
vivekeṁ viveka jāṇāvā | ātmyāneṁ ātmā voḻakhāvā |
netreṁ netraci pāhāvā | darpaṇīṁcā || 37||

स्थूळें स्थूळ खाजवावें। सुक्ष्में सुक्ष्म समजावें।
खुणेनें खुणेसी बाणावें। अंतर्यामीं॥ ३८॥
sthūḻeṁ sthūḻa khājavāveṁ | sukṣmeṁ sukṣma samajāveṁ |
khuṇeneṁ khuṇesī bāṇāveṁ | aṁtaryāmīṁ || 38||

विचारें जाणाव विचार। अंतरें जाणावे अंतर।
अंतरें जाणावे परांतर। होउनियां॥ ३९॥
vicāreṁ jāṇāva vicāra | aṁtareṁ jāṇāve aṁtara |
aṁtareṁ jāṇāve parāṁtara | houniyāṁ || 39||

स्मरणामाजीं विस्मरण। हेंचि भेदाचें लक्षण।
येकदेसी। परिपूर्ण। होत नाहीं॥ ४०॥
smaraṇāmājīṁ vismaraṇa | heṁci bhedāceṁ lakṣaṇa |
yekadesī | paripūrṇa | hota nāhīṁ || 40||

पुढें सिके मागें विसरे। पुढें उजेडे मागें अंधारें।
पुढें स्मरे मागें विस्मरे। सकळ कांहीं॥ ४१॥
puḍheṁ sike māgeṁ visare | puḍheṁ ujeḍe māgeṁ aṁdhāreṁ |
puḍheṁ smare māgeṁ vismare | sakaḻa kāṁhīṁ || 41||

तुर्या जाणावी स्मरण। सुषुप्ती जाणावी विस्मरण।
उभयेता शरीरीं जाण। वर्तती आतां॥ ४२॥
turyā jāṇāvī smaraṇa | suṣuptī jāṇāvī vismaraṇa |
ubhayetā śarīrīṁ jāṇa | vartatī ātāṁ || 42||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
अधोर्धनिरूपणनाम समास सातवा॥ ७॥ १५.७
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
adhordhanirūpaṇanāma samāsa sātavā || 7|| 15.7

समास आठवा      :      सूक्ष्मजीवनिरूपण
samāsa āṭhavā      :      sūkṣmajīvanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

रेणूहून सूक्ष्म किडे। त्यांचें आयुष्य निपटचि थोडें।
युक्ति बुद्धि तेणेंचि पाडें। तयामधें॥ १॥
reṇūhūna sūkṣma kiḍe | tyāṁceṁ āyuṣya nipaṭaci thoḍeṁ |
yukti buddhi teṇeṁci pāḍeṁ | tayāmadheṁ || 1||

ऐसे नाना जीव असती। पाहों जातां न दिसती।
अंतःकर्णपंचकाची स्थिती। तेथेंचि आहे॥ २॥
aise nānā jīva asatī | pāhoṁ jātāṁ na disatī |
aṁtaḥkarṇapaṁcakācī sthitī | tetheṁci āhe || 2||

त्यांपुरतें त्यांचें ज्ञान। विषये इंद्रियें समान।
सूक्ष्म शरीरें विवरोन। पाहातो कोण॥ ३॥
tyāṁpurateṁ tyāṁceṁ jñāna | viṣaye iṁdriyeṁ samāna |
sūkṣma śarīreṁ vivarona | pāhāto koṇa || 3||

त्यास मुंगी माहा थोर। नेणोंचालिला कुंजर।
मुंगीस मुताचा पूर। ऐसें बोलती॥ ४॥
tyāsa muṁgī māhā thora | neṇoṁcālilā kuṁjara |
muṁgīsa mutācā pūra | aiseṁ bolatī || 4||

तें मुंगीसमान शरीरें। उदंड असती लाहानथोरें।
समस्तांमध्यें जीवेश्वरें। वस्ति कीजे॥ ५॥
teṁ muṁgīsamāna śarīreṁ | udaṁḍa asatī lāhānathoreṁ |
samastāṁmadhyeṁ jīveśvareṁ | vasti kīje || 5||

ऐसिया किड्यांचा संभार। उदंड दाटला विस्तार।
अत्यंत साक्षपी जो नर। तो विवरोन पाहे॥ ६॥
aisiyā kiḍyāṁcā saṁbhāra | udaṁḍa dāṭalā vistāra |
atyaṁta sākṣapī jo nara | to vivarona pāhe || 6||

नाना नक्षत्रीं नाना किडे। त्यांस भासती पर्वतायेवढे।
आयुष्यहि तेणेंचि पाडें। उदंड वाटे॥ ७॥
nānā nakṣatrīṁ nānā kiḍe | tyāṁsa bhāsatī parvatāyevaḍhe |
āyuṣyahi teṇeṁci pāḍeṁ | udaṁḍa vāṭe || 7||

पक्षायेवढें लाहान नाहीं। पक्षायेवढें थोर नाहीं।
सर्प आणि मछ पाहीं। येणेंचि पाडे॥ ८॥
pakṣāyevaḍheṁ lāhāna nāhīṁ | pakṣāyevaḍheṁ thora nāhīṁ |
sarpa āṇi macha pāhīṁ | yeṇeṁci pāḍe || 8||

मुंगीपासून थोरथोरें। चढतीं वाढतीं शरीरें।
त्यांची निर्धारितां अंतरें। कळों येती॥ ९॥
muṁgīpāsūna thorathoreṁ | caḍhatīṁ vāḍhatīṁ śarīreṁ |
tyāṁcī nirdhāritāṁ aṁtareṁ | kaḻoṁ yetī || 9||

नाना वर्ण नाना रंग। नाना जीवनाचे तरंग।
येक सुरंग येक विरंग। किती म्हणौनि सांगावे॥ १०॥
nānā varṇa nānā raṁga | nānā jīvanāce taraṁga |
yeka suraṁga yeka viraṁga | kitī mhaṇauni sāṁgāve || 10||

येकें सुकुमारें येकें कठोरें। निर्माण केलीं जगदेश्वरें।
सुवर्णासारिखीं शरीरें। दैदिप्यमानें॥ ११॥
yekeṁ sukumāreṁ yekeṁ kaṭhoreṁ | nirmāṇa kelīṁ jagadeśvareṁ |
suvarṇāsārikhīṁ śarīreṁ | daidipyamāneṁ || 11||

शरीरभेदें आहारभेदें। वाचाभेदें गुणभेदें।
अंतरीं वसिजे अभेदें। येकरूपें॥ १२॥
śarīrabhedeṁ āhārabhedeṁ | vācābhedeṁ guṇabhedeṁ |
aṁtarīṁ vasije abhedeṁ | yekarūpeṁ || 12||

येक त्रासकें येकमारकें। पाहो जातां नाना कौतुकें।
कितीयेक आमोलिकें। सृष्टीमध्यें॥ १३॥
yeka trāsakeṁ yekamārakeṁ | pāho jātāṁ nānā kautukeṁ |
kitīyeka āmolikeṁ | sṛṣṭīmadhyeṁ || 13||

ऐसीं अवघीं विवरोन पाहे। ऐसा प्राणी कोण आहे।
आपल्यापरतें जाणोन राहे। किंचितमात्र॥ १४॥
aisīṁ avaghīṁ vivarona pāhe | aisā prāṇī koṇa āhe |
āpalyāparateṁ jāṇona rāhe | kiṁcitamātra || 14||

नवखंड हे वसुंधरा। सप्तसागरांचा फेरा।
ब्रह्मांडाबाहेरील नीरा। कोण पाहे॥ १५॥
navakhaṁḍa he vasuṁdharā | saptasāgarāṁcā pherā |
brahmāṁḍābāherīla nīrā | koṇa pāhe || 15||

त्या नीरामध्यें जीव असती। पाहों जातां असंख्याती।
त्या विशाळ जीवांची स्थिती। कोणजाणे॥ १६॥
tyā nīrāmadhyeṁ jīva asatī | pāhoṁ jātāṁ asaṁkhyātī |
tyā viśāḻa jīvāṁcī sthitī | koṇajāṇe || 16||

जेथें जीवन तेथें जीव। हा उत्पत्तीचा स्वभाव।
पाहातां याचा अभिप्राव। उदंड असे॥ १७॥
jetheṁ jīvana tetheṁ jīva | hā utpattīcā svabhāva |
pāhātāṁ yācā abhiprāva | udaṁḍa ase || 17||

पृथ्वीगर्भीं नाना नीरें। त्या नीरामधें शरीरें।
नाना जिनस लाहानथोरें। कोण जाणें॥ १८॥
pṛthvīgarbhīṁ nānā nīreṁ | tyā nīrāmadheṁ śarīreṁ |
nānā jinasa lāhānathoreṁ | koṇa jāṇeṁ || 18||

येक प्राणी अंतरिक्ष असती। तेहीं नाहीं देखिली क्षिती।
वरीच्यावरी उडोन जाती। पक्ष फुटल्यानंतरें॥ १९॥
yeka prāṇī aṁtarikṣa asatī | tehīṁ nāhīṁ dekhilī kṣitī |
varīcyāvarī uḍona jātī | pakṣa phuṭalyānaṁtareṁ || 19||

नाना खेचरें आणि भूचरें। नाना वनचरें आणि जळचरें।
चौऱ्यासि योनीप्रकारें। कोण जाणे॥ २०॥
nānā khecareṁ āṇi bhūcareṁ | nānā vanacareṁ āṇi jaḻacareṁ |
cauyāsi yonīprakāreṁ | koṇa jāṇe || 20||

उष्ण तेज वेगळे करुनी। जेथें तेथें जीवयोनी।
कल्पनेपासुनी होती प्राणी। कोण जाणे॥ २१॥
uṣṇa teja vegaḻe karunī | jetheṁ tetheṁ jīvayonī |
kalpanepāsunī hotī prāṇī | koṇa jāṇe || 21||

येक नाना सामर्थ्यें केले। येक इच्छेपासून जाले।
येक शब्दासरिसे पावले। श्रापदेह॥ २२॥
yeka nānā sāmarthyeṁ kele | yeka icchepāsūna jāle |
yeka śabdāsarise pāvale | śrāpadeha || 22||

येक देह बाजीगिरीचे। येक देह  वोडंबरीचे।
येक देह देवतांचे। नानाप्रकारें॥ २३॥
yeka deha bājīgirīce | yeka deha  voḍaṁbarīce |
yeka deha devatāṁce | nānāprakāreṁ || 23||

येक क्रोधापासून जाले। येक तपा पासून जन्मले।
येक उश्रापें पावले। पूर्वदेह॥ २४॥
yeka krodhāpāsūna jāle | yeka tapā pāsūna janmale |
yeka uśrāpeṁ pāvale | pūrvadeha || 24||

ऐसें भगवंताचें करणें। किती म्हणौन सांगणें।
विचित्र मायेच्या  गुणें। होत जातें॥ २५॥
aiseṁ bhagavaṁtāceṁ karaṇeṁ | kitī mhaṇauna sāṁgaṇeṁ |
vicitra māyecyā  guṇeṁ | hota jāteṁ || 25||

नाना अवघड करणी केली। कोणीं देखिली ना ऐकिली।
विचित्र  कळा समजली। पाहिजे सर्वें॥ २६॥
nānā avaghaḍa karaṇī kelī | koṇīṁ dekhilī nā aikilī |
vicitra  kaḻā samajalī | pāhije sarveṁ || 26||

थोडें बहुत समजलें। पोटापुरती विद्या सिकलें।
प्राणी उगेंच गर्वें गेलें। मी ज्ञाता म्हणोनी॥ २७॥
thoḍeṁ bahuta samajaleṁ | poṭāpuratī vidyā sikaleṁ |
prāṇī ugeṁca garveṁ geleṁ | mī jñātā mhaṇonī || 27||

ज्ञानी येक अंतरात्मा। सर्वांमधें सर्वात्मा।
त्याचा कळावया महिमा। बुद्धि कैंची॥ २८॥
jñānī yeka aṁtarātmā | sarvāṁmadheṁ sarvātmā |
tyācā kaḻāvayā mahimā | buddhi kaiṁcī || 28||

सप्तकंचुक ब्रह्मांड। त्यांत सप्तकंचुक पिंड।
त्या पिंडामधें उदंड। प्राणी असती॥ २९॥
saptakaṁcuka brahmāṁḍa | tyāṁta saptakaṁcuka piṁḍa |
tyā piṁḍāmadheṁ udaṁḍa | prāṇī asatī || 29||

आपल्य देहांतील न कळे। मा तें अवघें कैंचें कळे।
लोक होती उतावळे। अल्पज्ञानें॥ ३०॥
āpalya dehāṁtīla na kaḻe | mā teṁ avagheṁ kaiṁceṁ kaḻe |
loka hotī utāvaḻe | alpajñāneṁ || 30||

अनुरेणाऐसें जिनस। त्यांचे आम्ही विराट पुरुष।
आमचें उदंडचि आयुष्य। त्यांच्या हिसेबें॥ ३१॥
anureṇāaiseṁ jinasa | tyāṁce āmhī virāṭa puruṣa |
āmaceṁ udaṁḍaci āyuṣya | tyāṁcyā hisebeṁ || 31||

त्यांच्या रिती त्यांचे दंडक। वर्तायाचे असती अनेक।
जाणे सर्वहि कौतुक। ऐसा कैंचा॥ ३२॥
tyāṁcyā ritī tyāṁce daṁḍaka | vartāyāce asatī aneka |
jāṇe sarvahi kautuka | aisā kaiṁcā || 32||

धन्य परमेश्वराची करणी। अनुमानेना अंतःकरणीं।
उगीच अहंता पापिणी। वेढा लावी॥ ३३॥
dhanya parameśvarācī karaṇī | anumānenā aṁtaḥkaraṇīṁ |
ugīca ahaṁtā pāpiṇī | veḍhā lāvī || 33||

अहंता सांडून विवरणें। कित्येक देवांचे करणें।
पाहातां मनुष्याचें जिणें। थोडें आहे॥ ३४॥
ahaṁtā sāṁḍūna vivaraṇeṁ | kityeka devāṁce karaṇeṁ |
pāhātāṁ manuṣyāceṁ jiṇeṁ | thoḍeṁ āhe || 34||

थोडें जिणें अर्धपुडी काया। गर्व करिती रडाया।
शरीर आवघें पडाया। वेळ नाहीं॥ ३५॥
thoḍeṁ jiṇeṁ ardhapuḍī kāyā | garva karitī raḍāyā |
śarīra āvagheṁ paḍāyā | veḻa nāhīṁ || 35||

कुश्चीळ ठाईं  जन्मलें। आणि कुश्चीळ रसेंचि वाढलें।
यास म्हणती  थोरलें। कोण्या हिसेबें॥ ३६॥
kuścīḻa ṭhāīṁ  janmaleṁ | āṇi kuścīḻa raseṁci vāḍhaleṁ |
yāsa mhaṇatī  thoraleṁ | koṇyā hisebeṁ || 36||

कुश्चीळ आणि क्ष्णभंगुर। अखंड वेथा चिंतातुर।
लोक उगेच म्हणती थोर। वेडपणें॥ ३७॥
kuścīḻa āṇi kṣṇabhaṁgura | akhaṁḍa vethā ciṁtātura |
loka ugeca mhaṇatī thora | veḍapaṇeṁ || 37||

कायामाया दों दिसांची। आदिअंतीं अवघी ची ची।
झांकातापा  करून उगीचि। थोरीव दाविती ॥ ३८॥
kāyāmāyā doṁ disāṁcī | ādiaṁtīṁ avaghī cī cī |
jhāṁkātāpā  karūna ugīci | thorīva dāvitī  || 38||

झांकिलें तरी उपंढर पडे। दुर्गंधी सुटे जिकडे तिकडे।
जो कोणी विवेकें पवाडे। तोचि धन्य॥ ३९॥
jhāṁkileṁ tarī upaṁḍhara paḍe | durgaṁdhī suṭe jikaḍe tikaḍe |
jo koṇī vivekeṁ pavāḍe | toci dhanya || 39||

उगेंचि कायसा तंडावें। मोडा अहंतेचें पुंडावें।
विवेकें देवास धुंडावें। हें उत्तमोत्तम॥ ४०॥
ugeṁci kāyasā taṁḍāveṁ | moḍā ahaṁteceṁ puṁḍāveṁ |
vivekeṁ devāsa dhuṁḍāveṁ | heṁ uttamottama || 40||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सूक्ष्मजीवनिरूपणनाम समास आठवा॥ ८॥ १५.८
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
sūkṣmajīvanirūpaṇanāma samāsa āṭhavā || 8|| 15.8

समास नववा      :      पिंडोत्पत्तिनिरूपण
samāsa navavā      :      piṁḍotpattinirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

चौंखाणीचे प्राणी असती। अवघे उदकेंचि वाढती।
ऐसे होतीआणी जाती। असंख्यात॥ १॥
cauṁkhāṇīce prāṇī asatī | avaghe udakeṁci vāḍhatī |
aise hotīāṇī jātī | asaṁkhyāta || 1||

तत्वांचें शरीर जालें। अंतरात्म्यासगट वळलें।
त्यांचें मूळ जों शोधिलें। तों उदकरूप॥ २॥
tatvāṁceṁ śarīra jāleṁ | aṁtarātmyāsagaṭa vaḻaleṁ |
tyāṁceṁ mūḻa joṁ śodhileṁ | toṁ udakarūpa || 2||

शरत्काळींचीं शरीरें। पीळपीळों झिरपती नीरें।
उभये रेतें येकत्रें। मिसळती रक्तीं॥ ३॥
śaratkāḻīṁcīṁ śarīreṁ | pīḻapīḻoṁ jhirapatī nīreṁ |
ubhaye reteṁ yekatreṁ | misaḻatī raktīṁ || 3||

अन्नरस देहरस। रक्तरेतें बांधे मूस।
रसद्वयें सावकास। वाढों लागे॥ ४॥
annarasa deharasa | raktareteṁ bāṁdhe mūsa |
rasadvayeṁ sāvakāsa | vāḍhoṁ lāge || 4||

वाढतां वाढतां वाढलें। कोमळाचें कठीण जालें।
पुढें उदक पैसावलें। नाना अवेवीं॥ ५॥
vāḍhatāṁ vāḍhatāṁ vāḍhaleṁ | komaḻāceṁ kaṭhīṇa jāleṁ |
puḍheṁ udaka paisāvaleṁ | nānā avevīṁ || 5||

संपूर्ण होतां बाहेरी पडे। भूमीस पडतां मग तें रडे।
अवघ्याचें अवघेंच घडे। ऐसें आहे॥ ६॥
saṁpūrṇa hotāṁ bāherī paḍe | bhūmīsa paḍatāṁ maga teṁ raḍe |
avaghyāceṁ avagheṁca ghaḍe | aiseṁ āhe || 6||

कुडी वाढे कुबुद्धि  वाढे। मूळापासून अवघें घडे।
अवघेंचि मोडे आणि वाढे। देखतदेखतां॥ ७॥
kuḍī vāḍhe kubuddhi  vāḍhe | mūḻāpāsūna avagheṁ ghaḍe |
avagheṁci moḍe āṇi vāḍhe | dekhatadekhatāṁ || 7||

पुढें अवघियांचें शरीर। दिवसेंदिवस जालें थोर।
सुचों लागला विचार। कांहीं कांहीं॥ ८॥
puḍheṁ avaghiyāṁceṁ śarīra | divaseṁdivasa jāleṁ thora |
sucoṁ lāgalā vicāra | kāṁhīṁ kāṁhīṁ || 8||

फळामधें बीज  आलें। तेणें न्यायें तेथें जालें।
ऐकतां देखतां उमजलें। सकळ कांहीं॥ ९॥
phaḻāmadheṁ bīja  āleṁ | teṇeṁ nyāyeṁ tetheṁ jāleṁ |
aikatāṁ dekhatāṁ umajaleṁ | sakaḻa kāṁhīṁ || 9||

बीजें उदकें अंकुरती। उदक नस्तां उडोन जाती।
येके ठाईं उदक माती। होतां बरें॥ १०॥
bījeṁ udakeṁ aṁkuratī | udaka nastāṁ uḍona jātī |
yeke ṭhāīṁ udaka mātī | hotāṁ bareṁ || 10||

दोहिंमधें असतां बीज। भिजोन अंकुर सहज।
वाढतां वाढतां पुढें रीझ। उदंड आहे॥ ११॥
dohiṁmadheṁ asatāṁ bīja | bhijona aṁkura sahaja |
vāḍhatāṁ vāḍhatāṁ puḍheṁ rījha | udaṁḍa āhe || 11||

इकडे मुळ्या धावा घेती। तिकडे अग्रें हेलावती।
मुळें अग्र द्विधा होती। बीजापासून॥ १२॥
ikaḍe muḻyā dhāvā ghetī | tikaḍe agreṁ helāvatī |
muḻeṁ agra dvidhā hotī | bījāpāsūna || 12||

मुळ्या चालिल्या पाताळीं। अग्रें धावतीं अंतराळीं।
नाना पत्रीं पुष्पीं फळीं। लगडलीं झाडें॥ १३॥
muḻyā cālilyā pātāḻīṁ | agreṁ dhāvatīṁ aṁtarāḻīṁ |
nānā patrīṁ puṣpīṁ phaḻīṁ | lagaḍalīṁ jhāḍeṁ || 13||

फळावडिल सुमनें। सुमनांवडिल पानें।
पानांवडिल अनुसंधानें। काष्ठें आघवीं॥ १४॥
phaḻāvaḍila sumaneṁ | sumanāṁvaḍila pāneṁ |
pānāṁvaḍila anusaṁdhāneṁ | kāṣṭheṁ āghavīṁ || 14||

काष्ठांवडिल मुळ्या बारिक। मुळ्यां वडिल तें उदक।
उदक आळोन कौतुक। भूमंडळाचें॥ १५॥
kāṣṭhāṁvaḍila muḻyā bārika | muḻyāṁ vaḍila teṁ udaka |
udaka āḻona kautuka | bhūmaṁḍaḻāceṁ || 15||

याची ऐसी आहे प्रचिती। तेव्हां  सकळां वडिल जगती।
जगतीवडिल मूर्ती। आपोनारायायेणाची॥ १६॥
yācī aisī āhe pracitī | tevhāṁ  sakaḻāṁ vaḍila jagatī |
jagatīvaḍila mūrtī | āponārāyāyeṇācī || 16||

तयावडिल अग्निदेव। अग्निवडिल वायेदेव।
वायेदेवावडिल स्वभाव। अंतरात्म्यांचा॥ १७॥
tayāvaḍila agnideva | agnivaḍila vāyedeva |
vāyedevāvaḍila svabhāva | aṁtarātmyāṁcā || 17||

सकळांवडिल अंतरात्मा। त्यासि नेणे तो दुरात्मा।
दुरात्मा म्हणिजे दुरी आत्मा। अंतरला तया॥ १८॥
sakaḻāṁvaḍila aṁtarātmā | tyāsi neṇe to durātmā |
durātmā mhaṇije durī ātmā | aṁtaralā tayā || 18||

जवळी असोन चुकलें। प्रत्ययास नाहीं सोकलें।
उगेंचि आलें आणी गेलें। देवाचकरितां॥ १९॥
javaḻī asona cukaleṁ | pratyayāsa nāhīṁ sokaleṁ |
ugeṁci āleṁ āṇī geleṁ | devācakaritāṁ || 19||

म्हणौन सकळांवडिल देव। त्यासी होतां अनन्यभाव।
मग हे प्रकृतीचा स्वभाव। पालटों लागे॥ २०॥
mhaṇauna sakaḻāṁvaḍila deva | tyāsī hotāṁ ananyabhāva |
maga he prakṛtīcā svabhāva | pālaṭoṁ lāge || 20||

करी आपुला व्यासंग। कदापि नव्हे ध्यानभंग।
बोलणें चालणें वेंग। पडोंच नेदी॥ २१॥
karī āpulā vyāsaṁga | kadāpi navhe dhyānabhaṁga |
bolaṇeṁ cālaṇeṁ veṁga | paḍoṁca nedī || 21||

जें वडिलीं निर्माण केलें। तें पाहिजे पाहिलें।
काये काये वडिलीं केलें। कीती पाहावें॥ २२॥
jeṁ vaḍilīṁ nirmāṇa keleṁ | teṁ pāhije pāhileṁ |
kāye kāye vaḍilīṁ keleṁ | kītī pāhāveṁ || 22||

तो वडिल जेथें चेतला। तोचि भाग्यपुरुष जाल।
अल्प चेतनें तयाला। अल्पभाग्य॥ २३॥
to vaḍila jetheṁ cetalā | toci bhāgyapuruṣa jāla |
alpa cetaneṁ tayālā | alpabhāgya || 23||

तया नारायेणाला मनीं। अखंड आठवावें ध्यानीं।
मग ते लक्ष्मी तयापासूनी। जाईल कोठें॥ २४॥
tayā nārāyeṇālā manīṁ | akhaṁḍa āṭhavāveṁ dhyānīṁ |
maga te lakṣmī tayāpāsūnī | jāīla koṭheṁ || 24||

नारायेण असे विश्वीं। त्याची पूजा करीत जावी ।
याकारणें तोषवावी। कोणीतरी काया॥ २५॥
nārāyeṇa ase viśvīṁ | tyācī pūjā karīta jāvī  |
yākāraṇeṁ toṣavāvī | koṇītarī kāyā || 25||

उपासना शोधून पाहिली। तों ते विश्वपाळिती जाली।
न कळे लीळा परीक्षिली। न वचे कोणा॥ २६॥
upāsanā śodhūna pāhilī | toṁ te viśvapāḻitī jālī |
na kaḻe līḻā parīkṣilī | na vace koṇā || 26||

देवाची लीळा देवेंविण। आणीक दुसरा पाहे कोण।
पाहणें तितुकें आपण। देवचि असे॥ २७॥
devācī līḻā deveṁviṇa | āṇīka dusarā pāhe koṇa |
pāhaṇeṁ titukeṁ āpaṇa | devaci ase || 27||

उपासना सकळां ठाईं। आत्माराम कोठें नाहीं।
याकारणें  ठाइं ठाइं। रामे आटोपिलें॥ २८॥
upāsanā sakaḻāṁ ṭhāīṁ | ātmārāma koṭheṁ nāhīṁ |
yākāraṇeṁ  ṭhāiṁ ṭhāiṁ | rāme āṭopileṁ || 28||

ऐसी माझी उपासना। आणितां नये अनुमाना।
नेऊन घाली निरंजना। पैलिकडे॥ २९॥
aisī mājhī upāsanā | āṇitāṁ naye anumānā |
neūna ghālī niraṁjanā | pailikaḍe || 29||

देवाकरितां कर्में चालती। देवाकरितां उपासक होती।
देवाकरितां ज्ञानी असती। कितियेक॥ ३०॥
devākaritāṁ karmeṁ cālatī | devākaritāṁ upāsaka hotī |
devākaritāṁ jñānī asatī | kitiyeka || 30||

नाना शास्त्रें नाना मतें। देवचि बोलिला समस्तें।
नेमकांनेमक वेस्तावेस्तें। कर्मानुसार॥ ३१॥
nānā śāstreṁ nānā mateṁ | devaci bolilā samasteṁ |
nemakāṁnemaka vestāvesteṁ | karmānusāra || 31||

देवास अवघें लागे करावें। त्यांत घेऊं ये तितुकें घ्यावें।
अधिकारासारिखें चालावें। म्हणिजे बरें॥ ३२॥
devāsa avagheṁ lāge karāveṁ | tyāṁta gheūṁ ye titukeṁ ghyāveṁ |
adhikārāsārikheṁ cālāveṁ | mhaṇije bareṁ || 32||

आवाहन विसर्जन। ऐसेंचि बोलिलें विधान।
पूर्वपक्ष जाला येथून। सिद्धांत पुढें॥ ३३॥
āvāhana visarjana | aiseṁci bolileṁ vidhāna |
pūrvapakṣa jālā yethūna | siddhāṁta puḍheṁ || 33||

वेदांत सिद्धांत धादांत। प्रचित प्रमाण नेमस्त।
पंचिकर्ण सांडून हित। वाक्यार्थपाहावा॥ ३४॥
vedāṁta siddhāṁta dhādāṁta | pracita pramāṇa nemasta |
paṁcikarṇa sāṁḍūna hita | vākyārthapāhāvā || 34||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
पिंडोत्पत्तिनिरूपणणनाम समास नववा॥ ९॥ १५.९
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
piṁḍotpattinirūpaṇaṇanāma samāsa navavā || 9|| 15.9

समास दहावा      :      सिद्धांतनिरूपण
samāsa dahāvā      :      siddhāṁtanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

गगनीं अवघेंचि होत जातें। गगनाऐसें तगेना तें।
निश्चळीं चंचळ नाना तें। येणेंचि न्यायें॥ १॥
gaganīṁ avagheṁci hota jāteṁ | gaganāaiseṁ tagenā teṁ |
niścaḻīṁ caṁcaḻa nānā teṁ | yeṇeṁci nyāyeṁ || 1||

अंधार दाटला बळें। वाटे गगन जालें काळें।
रविकिर्णें तें पिवळें। सवेंचि वाटे॥ २॥
aṁdhāra dāṭalā baḻeṁ | vāṭe gagana jāleṁ kāḻeṁ |
ravikirṇeṁ teṁ pivaḻeṁ | saveṁci vāṭe || 2||

उदंड हिंव जेव्हां पडिले। गमे गगन थंड जालें।
उष्ण झळेनें वाळलें। ऐसें वाटे॥ ३॥
udaṁḍa hiṁva jevhāṁ paḍile | game gagana thaṁḍa jāleṁ |
uṣṇa jhaḻeneṁ vāḻaleṁ | aiseṁ vāṭe || 3||

ऐसें जें कांहीं वाटलें। तें तें जालें आणि गेलें।
आकाशासारिखें तगलें। हें तों घडेना॥ ४॥
aiseṁ jeṁ kāṁhīṁ vāṭaleṁ | teṁ teṁ jāleṁ āṇi geleṁ |
ākāśāsārikheṁ tagaleṁ | heṁ toṁ ghaḍenā || 4||

उत्तम जाणिवेचा जिनस। समजोन पाहे सावकास।
निराभास तें आकाश। भास मिथ्या॥ ५॥
uttama jāṇivecā jinasa | samajona pāhe sāvakāsa |
nirābhāsa teṁ ākāśa | bhāsa mithyā || 5||

उदक पसरे वायो पसरे। आत्मा अत्यंतचि पसरे।
तत्वें तत्व अवघेंचि पसरे। अंतर्यामीं॥ ६॥
udaka pasare vāyo pasare | ātmā atyaṁtaci pasare |
tatveṁ tatva avagheṁci pasare | aṁtaryāmīṁ || 6||

चळतें आणि चळेना तें। अंतरीं अवघेंच कळतें।
विवरणेंचि निवळतें। प्राणिमात्रासी॥  ७॥
caḻateṁ āṇi caḻenā teṁ | aṁtarīṁ avagheṁca kaḻateṁ |
vivaraṇeṁci nivaḻateṁ | prāṇimātrāsī ||  7||

विवरतां विवरतां शेवटीं। निवृत्तिपदीं अखंड भेटी।
जालियानें तुटी। होणार नाहीं॥ ८॥
vivaratāṁ vivaratāṁ śevaṭīṁ | nivṛttipadīṁ akhaṁḍa bheṭī |
jāliyāneṁ tuṭī | hoṇāra nāhīṁ || 8||

जेथें ज्ञानाचें होतें विज्ञान। आणि मनाचें होतें उन्मन ।
तत्वनिर्शनीं अनन्य। विवेकें होतें॥ ९॥
jetheṁ jñānāceṁ hoteṁ vijñāna | āṇi manāceṁ hoteṁ unmana  |
tatvanirśanīṁ ananya | vivekeṁ hoteṁ || 9||

वडिलांस शोधून पाहिलें। तों चंचळाचें निश्चळ जालें।
देवभक्तपण गेलें। तये ठाइं॥ १०॥
vaḍilāṁsa śodhūna pāhileṁ | toṁ caṁcaḻāceṁ niścaḻa jāleṁ |
devabhaktapaṇa geleṁ | taye ṭhāiṁ || 10||

ठाव म्हणतां पदार्थ नाहीं। पदार्थमात्र मुळीं नाहीं।
जैसें तैसें बोलों कांहीं। कळावया॥ ११॥
ṭhāva mhaṇatāṁ padārtha nāhīṁ | padārthamātra muḻīṁ nāhīṁ |
jaiseṁ taiseṁ boloṁ kāṁhīṁ | kaḻāvayā || 11||

अज्ञानशक्ति निरसली। ज्ञानशक्ति मावळली।
वृत्तिशून्यें कैसी जाली। स्थिती पाहा॥ १२॥
ajñānaśakti nirasalī | jñānaśakti māvaḻalī |
vṛttiśūnyeṁ kaisī jālī | sthitī pāhā || 12||

मुख्य शक्तिपात तो ऐसा। नाहीं चंचळाचा वळसा।
निवांतीं निवांत कैसा। निर्विकारी॥ १३॥
mukhya śaktipāta to aisā | nāhīṁ caṁcaḻācā vaḻasā |
nivāṁtīṁ nivāṁta kaisā | nirvikārī || 13||

चंचळाचीं विकार बालटें। तें चंचळचि जेथें आटे।
चंचळ निश्चळ घनवटे।  हें तों घडेना॥ १४॥
caṁcaḻācīṁ vikāra bālaṭeṁ | teṁ caṁcaḻaci jetheṁ āṭe |
caṁcaḻa niścaḻa ghanavaṭe |  heṁ toṁ ghaḍenā || 14||

माहावाक्याचा विचारु। तेथें संन्याशास अधिकारु।
दैवीकृपेची जो नरु। तोहि विवरोन पाहे॥ १५॥
māhāvākyācā vicāru | tetheṁ saṁnyāśāsa adhikāru |
daivīkṛpecī jo naru | tohi vivarona pāhe || 15||

संन्यासी म्हणिजे शडन्यासी। विचारवंत सर्व संन्यासी।
आपली करणी आपणासी। निश्चयेंसीं॥ १६॥
saṁnyāsī mhaṇije śaḍanyāsī | vicāravaṁta sarva saṁnyāsī |
āpalī karaṇī āpaṇāsī | niścayeṁsīṁ || 16||

जगदीश वोळल्यावरी। तेथें कोण अनुमान करी।
आतां असो हें विचारी। विचर जाणती॥ १७॥
jagadīśa voḻalyāvarī | tetheṁ koṇa anumāna karī |
ātāṁ aso heṁ vicārī | vicara jāṇatī || 17||

जे जे विचारी समजले। ते ते निःसंग होऊन गेले।
देहाभिमानी जे उरले। ते देहाभिमान रक्षिती॥ १८॥
je je vicārī samajale | te te niḥsaṁga hoūna gele |
dehābhimānī je urale | te dehābhimāna rakṣitī || 18||

लक्षीं बैसले अलक्ष। उडोन गेला पूर्वपक्ष।
हेतुरूपें  अंतरसाक्ष। तोहि मावळला॥ १९॥
lakṣīṁ baisale alakṣa | uḍona gelā pūrvapakṣa |
heturūpeṁ  aṁtarasākṣa | tohi māvaḻalā || 19||

आकाश आणि पाताळ। दोनी नामें अंतराळ।
काढितां दृश्याचें चडळ। अखंड जालें॥ २०॥
ākāśa āṇi pātāḻa | donī nāmeṁ aṁtarāḻa |
kāḍhitāṁ dṛśyāceṁ caḍaḻa | akhaṁḍa jāleṁ || 20||

तें तों अखंडचि आहे। मन उपाधी लक्षून पाहे।
उपाधिनिरासें साहे। शब्द कैसा॥ २१॥
teṁ toṁ akhaṁḍaci āhe | mana upādhī lakṣūna pāhe |
upādhinirāseṁ sāhe | śabda kaisā || 21||

शब्दपर  कल्पनेपर। मन बुद्धि अगोचर।
विचारें पाहावा विचार। अंतर्यामीं॥ २२॥
śabdapara  kalpanepara | mana buddhi agocara |
vicāreṁ pāhāvā vicāra | aṁtaryāmīṁ || 22||

पाहातां पाहातां कळों येतें। कळलें तितुकें वेर्थ जातें।
अवघड कैसें बोलावें तें। कोण्या प्रकारें॥ २३॥
pāhātāṁ pāhātāṁ kaḻoṁ yeteṁ | kaḻaleṁ titukeṁ vertha jāteṁ |
avaghaḍa kaiseṁ bolāveṁ teṁ | koṇyā prakāreṁ || 23||

वाक्यार्थवाच्यांश शोधिला। अलक्षीं लक्ष्यांश बुडाला।
पुढें समजोन बोला। कोणीतरी॥ २४॥
vākyārthavācyāṁśa śodhilā | alakṣīṁ lakṣyāṁśa buḍālā |
puḍheṁ samajona bolā | koṇītarī || 24||

शाश्वतास शोधीत गेला। तेणें ज्ञानी साच जाला।
विकार सांडून मिळाला। निर्विकारीं॥ २५॥
śāśvatāsa śodhīta gelā | teṇeṁ jñānī sāca jālā |
vikāra sāṁḍūna miḻālā | nirvikārīṁ || 25||

दुःस्वप्न उदंड देखिलें। जागें होतां लटिकें जालें।
पुन्हां जरी आठवलें। तरी तें मिथ्या॥ २६॥
duḥsvapna udaṁḍa dekhileṁ | jāgeṁ hotāṁ laṭikeṁ jāleṁ |
punhāṁ jarī āṭhavaleṁ | tarī teṁ mithyā || 26||

प्रारब्धयोगें देह असे। असे अथवा नासे।
विचार अंतरीं बैसे। चळेना ऐसा ॥ २७॥
prārabdhayogeṁ deha ase | ase athavā nāse |
vicāra aṁtarīṁ baise | caḻenā aisā  || 27||

बीज अग्नीनें भाजलें। त्याचें वाढणें खुंटलें।
ज्ञात्यास तैसे जालें। वासनाबीज॥ २८॥
bīja agnīneṁ bhājaleṁ | tyāceṁ vāḍhaṇeṁ khuṁṭaleṁ |
jñātyāsa taise jāleṁ | vāsanābīja || 28||

विचारें निश्चळ जाली बुद्धि। बुद्धिपासीं कार्यसिद्धि।
पाहातां वडिलांची बुद्धि। निश्चळीं गेलीं॥ २९॥
vicāreṁ niścaḻa jālī buddhi | buddhipāsīṁ kāryasiddhi |
pāhātāṁ vaḍilāṁcī buddhi | niścaḻīṁ gelīṁ || 29||

निश्चळास ध्यातो तो निश्चळ। चंचळास ध्यातो तो चंचळ।
भूतास ध्यातो तो केवळ। भूत होये॥ ३०॥
niścaḻāsa dhyāto to niścaḻa | caṁcaḻāsa dhyāto to caṁcaḻa |
bhūtāsa dhyāto to kevaḻa | bhūta hoye || 30||

जो पावला सेवटवरी। तयास हें कांहींच न करी।
अंतरिनिष्ठा बाजीगरी। तैसी माया॥ ३१॥
jo pāvalā sevaṭavarī | tayāsa heṁ kāṁhīṁca na karī |
aṁtariniṣṭhā bājīgarī | taisī māyā || 31||

मिथ्या ऐसें कळों आलें। विचारानें सदृढ जालें।
अवघें भयेंचि उडालें। अकस्मात॥ ३२॥
mithyā aiseṁ kaḻoṁ āleṁ | vicārāneṁ sadṛḍha jāleṁ |
avagheṁ bhayeṁci uḍāleṁ | akasmāta || 32||

उपासनेचें उत्तिर्ण व्हावें। भक्तजनें वाढवावें।
अंतरीं विवेकें उमजावें। सकळ कांहीं॥ ३३॥
upāsaneceṁ uttirṇa vhāveṁ | bhaktajaneṁ vāḍhavāveṁ |
aṁtarīṁ vivekeṁ umajāveṁ | sakaḻa kāṁhīṁ || 33||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सिद्धांतनिरूपणनाम समास दहावा॥ १०॥ १५.१०
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
siddhāṁtanirūpaṇanāma samāsa dahāvā || 10|| 15.10

॥ दशक पंधरावा समाप्त॥
|| daśaka paṁdharāvā samāpta ||