॥ दशक बारावा : विवेकवैराग्य॥ १२॥
|| daśaka bārāvā : vivekavairāgya || 12||

समास पहिला : विमळ लक्षण
samāsa pahilā : vimaḻa lakṣaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

आधी प्रपंच करावा नेटका। मग घ्यावें परमार्थविवेका।
येथें आळस करूं नका। विवेकी हो॥ १॥
ādhī prapaṁca karāvā neṭakā | maga ghyāveṁ paramārthavivekā |
yetheṁ āḻasa karūṁ nakā | vivekī ho || 1||

प्रपंच सांडून परमार्थ कराल। तेणें तुम्ही कष्टी व्हाल।
प्रपंच परमार्थ चालवाल। तरी तुम्ही विवेकी॥ २॥
prapaṁca sāṁḍūna paramārtha karāla | teṇeṁ tumhī kaṣṭī vhāla |
prapaṁca paramārtha cālavāla | tarī tumhī vivekī || 2||

प्रपंच सांडून परमार्थ केला। तरी अन्न मिळेना खायाला।
मग तया करंट्याला। परमार्थ कैंचा॥ ३॥
prapaṁca sāṁḍūna paramārtha kelā | tarī anna miḻenā khāyālā |
maga tayā karaṁṭyālā | paramārtha kaiṁcā || 3||

परमार्थ सांडून प्रपंच करिसी। तरी तूं येमयातना भोगिसी।
अंतीं परम कष्टी होसी। येमयातना भोगितां॥ ४॥
paramārtha sāṁḍūna prapaṁca karisī | tarī tūṁ yemayātanā bhogisī |
aṁtīṁ parama kaṣṭī hosī | yemayātanā bhogitāṁ || 4||

साहेबकामास नाहीं गेला। गृहींच सुरवडोन बैसला।
तरी साहेब कुटील तयाला। पाहाती लोक॥ ५॥
sāhebakāmāsa nāhīṁ gelā | gṛhīṁca suravaḍona baisalā |
tarī sāheba kuṭīla tayālā | pāhātī loka || 5||

तेव्हां महत्वचि गेलें। दुर्जनाचें हासें जालें।
दुःख उदंड भोगिलें। आपुल्या जीवें॥ ६॥
tevhāṁ mahatvaci geleṁ | durjanāceṁ hāseṁ jāleṁ |
duḥkha udaṁḍa bhogileṁ | āpulyā jīveṁ || 6||

तैसेचि होणार अंतीं। म्हणोन भजावें भगवंतीं।
परमार्थाची प्रचिती। रोकडी घ्यावी॥ ७॥
taiseci hoṇāra aṁtīṁ | mhaṇona bhajāveṁ bhagavaṁtīṁ |
paramārthācī pracitī | rokaḍī ghyāvī || 7||

संसारीं असतां मुक्त। तोचि जाणावा संयुक्त।
अखंड पाहे युक्तायुक्त। विचारणा हे॥ ८॥
saṁsārīṁ asatāṁ mukta | toci jāṇāvā saṁyukta |
akhaṁḍa pāhe yuktāyukta | vicāraṇā he || 8||

प्रपंची तो सावधान। तो परमार्थ करील जाण।
प्रपंचीं जो अप्रमाण। तो परमार्थीं खोटा॥ ९॥
prapaṁcī to sāvadhāna | to paramārtha karīla jāṇa |
prapaṁcīṁ jo apramāṇa | to paramārthīṁ khoṭā || 9||

म्हणौन सावधपणें। प्रपंच परमार्थ चालवणें।
ऐसें न करिता भोगणें। नाना दुःखें॥ १०॥
mhaṇauna sāvadhapaṇeṁ | prapaṁca paramārtha cālavaṇeṁ |
aiseṁ na karitā bhogaṇeṁ | nānā duḥkheṁ || 10||

पर्णाळि पाहोन उचले। जीवसृष्टि विवेकें चाले।
आणि पुरुष होऊन भ्रमले। यासी काय म्हणावें॥ ११॥
parṇāḻi pāhona ucale | jīvasṛṣṭi vivekeṁ cāle |
āṇi puruṣa hoūna bhramale | yāsī kāya mhaṇāveṁ || 11||

म्हणौन असावी दीर्घ सूचना। अखंड करावी चाळणा।
पुढील होणार अनुमाना। आणून सोडावें॥ १२॥
mhaṇauna asāvī dīrgha sūcanā | akhaṁḍa karāvī cāḻaṇā |
puḍhīla hoṇāra anumānā | āṇūna soḍāveṁ || 12||

सुखी असतो खबर्दार। दुःखी होतो बेखबर।
ऐसा हा लोकिक विचार। दिसतचि आहे॥ १३॥
sukhī asato khabardāra | duḥkhī hoto bekhabara |
aisā hā lokika vicāra | disataci āhe || 13||

म्हणौन सर्वसावधान। धन्य तयाचें महिमान।
जनीं राखे समाधान। तोचि येक॥ १४॥
mhaṇauna sarvasāvadhāna | dhanya tayāceṁ mahimāna |
janīṁ rākhe samādhāna | toci yeka || 14||

चाळणेचा आळस केला। तरी अवचिता पडेल घाला।
ते वेळे सावरायाला। अवकाश कैंचा॥ १५॥
cāḻaṇecā āḻasa kelā | tarī avacitā paḍela ghālā |
te veḻe sāvarāyālā | avakāśa kaiṁcā || 15||

म्हणौन दीर्घसूचनेचे लोक। त्यांचा पाहावा विवेक।
लोकांकरिता लोक। शाहाणे होती॥ १६॥
mhaṇauna dīrghasūcanece loka | tyāṁcā pāhāvā viveka |
lokāṁkaritā loka | śāhāṇe hotī || 16||

परी ते शाहाणे वोळखावे। गुणवंताचे गुण घ्यावे।
अवगुण देखोन सांडावे। जनामधें॥ १७॥
parī te śāhāṇe voḻakhāve | guṇavaṁtāce guṇa ghyāve |
avaguṇa dekhona sāṁḍāve | janāmadheṁ || 17||

मनुष्य पारखूं राहेना। आणि कोणाचें मन तोडीना।
मनुष्यमात्र अनुमाना। आणून पाहे॥ १८॥
manuṣya pārakhūṁ rāhenā | āṇi koṇāceṁ mana toḍīnā |
manuṣyamātra anumānā | āṇūna pāhe || 18||

दिसे सकळांस सारिखा। पाहातां विवेकी नेटका।
कामी निकामी लोकां। बरें पाहे॥ १९॥
dise sakaḻāṁsa sārikhā | pāhātāṁ vivekī neṭakā |
kāmī nikāmī lokāṁ | bareṁ pāhe || 19||

जाणोन पाहिजेत सर्व। हेंचि तयाचें अपूर्व।
ज्याचे त्यापरी गौरव। राखों जाणे॥ २०॥
jāṇona pāhijeta sarva | heṁci tayāceṁ apūrva |
jyāce tyāparī gaurava | rākhoṁ jāṇe || 20||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
विमळलक्षणनाम समास पहिला॥ १॥ १२.१
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
vimaḻalakṣaṇanāma samāsa pahilā || 1|| 12.1

समास दुसरा : प्रत्ययनिरूपण
samāsa dusarā : pratyayanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

ऐका संसारासी आले हो। स्त्री पुरुष निस्पृह हो।
सुचितपणें पाहो। अर्थांतर॥ १॥
aikā saṁsārāsī āle ho | strī puruṣa nispṛha ho |
sucitapaṇeṁ pāho | arthāṁtara || 1||

काये म्हणते वासना। काये कल्पिते कल्पना।
अंतरींचे तरंग नाना। प्रकारें उठती॥ २॥
kāye mhaṇate vāsanā | kāye kalpite kalpanā |
aṁtarīṁce taraṁga nānā | prakāreṁ uṭhatī || 2||

बरें खावें बरें जेवावें। बरें ल्यावें बरें नेसावें।
मनासारिखें असावें। सकळ कांहीं॥ ३॥
bareṁ khāveṁ bareṁ jevāveṁ | bareṁ lyāveṁ bareṁ nesāveṁ |
manāsārikheṁ asāveṁ | sakaḻa kāṁhīṁ || 3||

ऐसें आहे मनोगत। तरी तें कांहींच न होत।
बरें करितां अकस्मात। वाईट होतें॥ ४॥
aiseṁ āhe manogata | tarī teṁ kāṁhīṁca na hota |
bareṁ karitāṁ akasmāta | vāīṭa hoteṁ || 4||

येक सुखी येक दुःखी। प्रत्यक्ष वर्ततें लोकीं।
कष्टी होऊनियां सेखीं। प्रारब्धावरी घालिती॥ ५॥
yeka sukhī yeka duḥkhī | pratyakṣa vartateṁ lokīṁ |
kaṣṭī hoūniyāṁ sekhīṁ | prārabdhāvarī ghālitī || 5||

अचुक येत्न करवेना। म्हणौन केलें तें सजेना।
आपला अवगुण जाणवेना। कांहीं केल्यां॥ ६॥
acuka yetna karavenā | mhaṇauna keleṁ teṁ sajenā |
āpalā avaguṇa jāṇavenā | kāṁhīṁ kelyāṁ || 6||

जो आपला आपण नेणे। तो दुसऱ्याचें काये जाणे।
न्याये सांडितां दैन्यवाणे। होती लोक॥ ७॥
jo āpalā āpaṇa neṇe | to dusayāceṁ kāye jāṇe |
nyāye sāṁḍitāṁ dainyavāṇe | hotī loka || 7||

लोकांचे मनोगत कळेना। लोकांसारिखें वर्तवेना।
मूर्खपणें लोकीं नाना। कळह उठती॥ ८॥
lokāṁce manogata kaḻenā | lokāṁsārikheṁ vartavenā |
mūrkhapaṇeṁ lokīṁ nānā | kaḻaha uṭhatī || 8||

मग ते कळो वाढती। परस्परें कष्टी होती।
प्रेत्न राहातां अंतीं। श्रमचि होयें॥ ९॥
maga te kaḻo vāḍhatī | paraspareṁ kaṣṭī hotī |
pretna rāhātāṁ aṁtīṁ | śramaci hoyeṁ || 9||

ऐसी नव्हे वर्तणुक। परिक्षावे नाना लोक।
समजलें पाहिजे नेमक। ज्याचें त्यापरी॥ १०॥
aisī navhe vartaṇuka | parikṣāve nānā loka |
samajaleṁ pāhije nemaka | jyāceṁ tyāparī || 10||

शब्द परीक्षा अंतरपरीक्षा। कांहीं येक कळे दक्षा।
मनोगत नतद्रक्षा। काय कळे॥ ११॥
śabda parīkṣā aṁtaraparīkṣā | kāṁhīṁ yeka kaḻe dakṣā |
manogata natadrakṣā | kāya kaḻe || 11||

दुसऱ्यास शब्द ठेवणें। आपला कैपक्ष घेणें।
पाहों जातां लोकिक लक्षणें। बहुतेक ऐसीं॥ १२॥
dusayāsa śabda ṭhevaṇeṁ | āpalā kaipakṣa gheṇeṁ |
pāhoṁ jātāṁ lokika lakṣaṇeṁ | bahuteka aisīṁ || 12||

लोकीं बरें म्हणायाकारणें। भल्यास लागतें सोसणें।
न सोसितां भंडवाणें। सहजचि होये॥ १३॥
lokīṁ bareṁ mhaṇāyākāraṇeṁ | bhalyāsa lāgateṁ sosaṇeṁ |
na sositāṁ bhaṁḍavāṇeṁ | sahajaci hoye || 13||

आपणास जें मानेना। तेथें कदापि राहावेना।
उरी तोडून जावेना। कोणीयेकें॥ १४॥
āpaṇāsa jeṁ mānenā | tetheṁ kadāpi rāhāvenā |
urī toḍūna jāvenā | koṇīyekeṁ || 14||

बोलतो खरें चालतो खरें। त्यास मानिती लहानथोरें।
न्याये अन्याये परस्परें। सहजचि कळे॥ १५॥
bolato khareṁ cālato khareṁ | tyāsa mānitī lahānathoreṁ |
nyāye anyāye paraspareṁ | sahajaci kaḻe || 15||

लोकांस कळेना तंवरी। विवेकें क्ष्मा जो न करी।
तेणेंकरितां बराबरी। होत जाते॥ १६॥
lokāṁsa kaḻenā taṁvarī | vivekeṁ kṣmā jo na karī |
teṇeṁkaritāṁ barābarī | hota jāte || 16||

जंवरी चंदन झिजेना। तंव तो सुगंध कळेना।
चंदन आणि वृक्ष नाना। सगट होती॥ १७॥
jaṁvarī caṁdana jhijenā | taṁva to sugaṁdha kaḻenā |
caṁdana āṇi vṛkṣa nānā | sagaṭa hotī || 17||

जंव उत्तम गुण न कळे। तों या जनास काये कळे।
उत्तम गुण देखतां निवळे। जगदांतर॥ १८॥
jaṁva uttama guṇa na kaḻe | toṁ yā janāsa kāye kaḻe |
uttama guṇa dekhatāṁ nivaḻe | jagadāṁtara || 18||

जगदांतर निवळत गेलें। जगदांतरी सख्य जालें।
मग जाणावें वोळले। विश्वजन॥ १९॥
jagadāṁtara nivaḻata geleṁ | jagadāṁtarī sakhya jāleṁ |
maga jāṇāveṁ voḻale | viśvajana || 19||

जनींजनार्दन वोळला। तरी काये उणें तयाला।
राजी राखावें सकळांला। कठीण आहे॥ २०॥
janīṁjanārdana voḻalā | tarī kāye uṇeṁ tayālā |
rājī rākhāveṁ sakaḻāṁlā | kaṭhīṇa āhe || 20||

पेरिलें तें उगवतें। उसिणें द्यावें घ्यावें लागतें।
वर्म काढितां भंगतें। परांतर॥ २१॥
perileṁ teṁ ugavateṁ | usiṇeṁ dyāveṁ ghyāveṁ lāgateṁ |
varma kāḍhitāṁ bhaṁgateṁ | parāṁtara || 21||

लोकीकीं बरेपण केलें। तेणें सौख्य वाढलें।
उत्तरासारिखें आलें। प्रत्योत्तर॥ २२॥
lokīkīṁ barepaṇa keleṁ | teṇeṁ saukhya vāḍhaleṁ |
uttarāsārikheṁ āleṁ | pratyottara || 22||

हें आवघें आपणांपासीं। येथें बोल नाहीं जनासी।
सिकवावें आपल्या मनासी। क्षणक्षणा॥ २३॥
heṁ āvagheṁ āpaṇāṁpāsīṁ | yetheṁ bola nāhīṁ janāsī |
sikavāveṁ āpalyā manāsī | kṣaṇakṣaṇā || 23||

खळ दुर्जन भेटला। क्षमेचा धीर बुडाला।
तरी मोनेंचि स्थळत्याग केला। पाहिजे साधकें॥ २४॥
khaḻa durjana bheṭalā | kṣamecā dhīra buḍālā |
tarī moneṁci sthaḻatyāga kelā | pāhije sādhakeṁ || 24||

लोक नाना परीक्षा जाणती। अंतरपरीक्षा नेणती।
तेणें प्राणी करंटे होती। संदेह नाहीं॥ २५॥
loka nānā parīkṣā jāṇatī | aṁtaraparīkṣā neṇatī |
teṇeṁ prāṇī karaṁṭe hotī | saṁdeha nāhīṁ || 25||

आपणास आहे मरण। म्हणौन राखावें बरेंपण।
कठिण आहे लक्षण। विवेकाचें॥ २६॥
āpaṇāsa āhe maraṇa | mhaṇauna rākhāveṁ bareṁpaṇa |
kaṭhiṇa āhe lakṣaṇa | vivekāceṁ || 26||

थोर लाहान समान। आपले पारिखे सकळ जन।
चढतें वाढतें सनेधान। करितां बरें॥ २७॥
thora lāhāna samāna | āpale pārikhe sakaḻa jana |
caḍhateṁ vāḍhateṁ sanedhāna | karitāṁ bareṁ || 27||

बरें करितां बरें होतें। हें तों प्रत्ययास येतें।
आतां पुढें सांगावें तें। कोणास काये॥ २८॥
bareṁ karitāṁ bareṁ hoteṁ | heṁ toṁ pratyayāsa yeteṁ |
ātāṁ puḍheṁ sāṁgāveṁ teṁ | koṇāsa kāye || 28||

हरिकथानिरूपण। बरेपणें राजकारण।
प्रसंग पाहिल्याविण। सकळ खोटें॥ २९॥
harikathānirūpaṇa | barepaṇeṁ rājakāraṇa |
prasaṁga pāhilyāviṇa | sakaḻa khoṭeṁ || 29||

विद्या उदंडचि सिकला। प्रसंगमान चुकतचि गेला।
तरी मग तये विद्येला। कोण पुसे॥ ३०॥
vidyā udaṁḍaci sikalā | prasaṁgamāna cukataci gelā |
tarī maga taye vidyelā | koṇa puse || 30||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
प्रत्ययनिरूपणनाम समास दुसरा॥ २॥ १२.२
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
pratyayanirūpaṇanāma samāsa dusarā || 2|| 12.2

समास तिसरा : भक्तनिरूपण
samāsa tisarā : bhaktanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

पृथ्वीमधें बहुत लोक। तेंहि पाहावा विवेक।
इहलोक आणि परलोक। बरा पाहावा॥ १॥
pṛthvīmadheṁ bahuta loka | teṁhi pāhāvā viveka |
ihaloka āṇi paraloka | barā pāhāvā || 1||

इहलोक साधायाकारणें। जाणत्याची संगती धरणें।
परलोक साधायाकारणें। सद्‍गुरु पाहिजे॥ २॥
ihaloka sādhāyākāraṇeṁ | jāṇatyācī saṁgatī dharaṇeṁ |
paraloka sādhāyākāraṇeṁ | sadguru pāhije || 2||

सद्‍गुरुसी पाय पुसावें। हेंहि कळेना स्वभावें।
अनन्यभावें येकभावें। दोनी गोष्टी पुसाव्या॥ ३॥
sadgurusī pāya pusāveṁ | heṁhi kaḻenā svabhāveṁ |
ananyabhāveṁ yekabhāveṁ | donī goṣṭī pusāvyā || 3||

दोनी गोष्टी त्या कोण। देव कोण आपण कोण।
या गोष्टींचे विवरण। केलेंचि करावें॥ ४॥
donī goṣṭī tyā koṇa | deva koṇa āpaṇa koṇa |
yā goṣṭīṁce vivaraṇa | keleṁci karāveṁ || 4||

आधीं मुख्य देव तो कोण। मग आपण भक्त तो कोण।
पंचीकर्ण माहावाक्यविवरण। केलेंचि करावें॥ ५॥
ādhīṁ mukhya deva to koṇa | maga āpaṇa bhakta to koṇa |
paṁcīkarṇa māhāvākyavivaraṇa | keleṁci karāveṁ || 5||

सकळ केलियाचें फळ। शाश्वत वोळखावें निश्चळ।
आपण कोण का केवळ। शोध घ्यावा॥ ६॥
sakaḻa keliyāceṁ phaḻa | śāśvata voḻakhāveṁ niścaḻa |
āpaṇa koṇa kā kevaḻa | śodha ghyāvā || 6||

सारासार विचार घेतां। पदास नाहीं शाश्वतता।
आधी कारण भगवंता। वोळखिलें पाहिजे॥ ७॥
sārāsāra vicāra ghetāṁ | padāsa nāhīṁ śāśvatatā |
ādhī kāraṇa bhagavaṁtā | voḻakhileṁ pāhije || 7||

निश्चळ चंचळ आणि जड। अवघा मायेचा पवाड।
यामधें वस्तु जाड। जाणार नाहीं॥ ८॥
niścaḻa caṁcaḻa āṇi jaḍa | avaghā māyecā pavāḍa |
yāmadheṁ vastu jāḍa | jāṇāra nāhīṁ || 8||

तें परब्रह्म धुंडावें। विवेकें त्रैलोक्य हिंडावें।
माईक विचार खंडावें। परीक्षवंतीं॥ ९॥
teṁ parabrahma dhuṁḍāveṁ | vivekeṁ trailokya hiṁḍāveṁ |
māīka vicāra khaṁḍāveṁ | parīkṣavaṁtīṁ || 9||

खोटें सांडून खरें घ्यावें। परीक्षवंतीं परीक्षावें।
मायेचें अवघेचि जाणावें। रूप माईक॥ १०॥
khoṭeṁ sāṁḍūna khareṁ ghyāveṁ | parīkṣavaṁtīṁ parīkṣāveṁ |
māyeceṁ avagheci jāṇāveṁ | rūpa māīka || 10||

पंचभूतिक हे माया। माईक जाये विलया।
पिंडब्रह्मांड अष्टकाया। नसिवंत॥ ११॥
paṁcabhūtika he māyā | māīka jāye vilayā |
piṁḍabrahmāṁḍa aṣṭakāyā | nasivaṁta || 11||

दिसेल तितुकें नासेल। उपजेल तितुकें मरेल।
रचेल तितुकें खचेल। रूप मायेचें॥ १२॥
disela titukeṁ nāsela | upajela titukeṁ marela |
racela titukeṁ khacela | rūpa māyeceṁ || 12||

वाढेल तितुकें मोडेल। येईल तितुलें जाईल।
भूतांस भूत खाईल। कल्पांतकाळीं॥ १३॥
vāḍhela titukeṁ moḍela | yeīla tituleṁ jāīla |
bhūtāṁsa bhūta khāīla | kalpāṁtakāḻīṁ || 13||

देहधारक तितुके नासती। हे तों रोकडी प्रचिती।
मनुष्येंविण उत्पत्ति। रेत कैंचें॥ १४॥
dehadhāraka tituke nāsatī | he toṁ rokaḍī pracitī |
manuṣyeṁviṇa utpatti | reta kaiṁceṁ || 14||

अन्न नस्तां रेत कैंचें। वोषधी नस्तां अन्न कैंचें।
वोषधीस जिणें कैंचें। पृथ्वी नस्तां॥ १५॥
anna nastāṁ reta kaiṁceṁ | voṣadhī nastāṁ anna kaiṁceṁ |
voṣadhīsa jiṇeṁ kaiṁceṁ | pṛthvī nastāṁ || 15||

आप नस्तां पृथ्वी नाहीं। तेज नस्तां आप नाहीं।
वायो नस्तां तेज नाहीं। ऐसें जाणावें॥ १६॥
āpa nastāṁ pṛthvī nāhīṁ | teja nastāṁ āpa nāhīṁ |
vāyo nastāṁ teja nāhīṁ | aiseṁ jāṇāveṁ || 16||

अंतरात्मा नस्तां वायो कैंचा। विकार नस्तां अंतरात्मा कैंचा।
निर्विकारीं विकार कैंचा। बरें पाहा॥ १७॥
aṁtarātmā nastāṁ vāyo kaiṁcā | vikāra nastāṁ aṁtarātmā kaiṁcā |
nirvikārīṁ vikāra kaiṁcā | bareṁ pāhā || 17||

पृथ्वी नाहीं आप नाहीं। तेज नाहीं वायो नाहीं।
अंतरात्मा विकार नाहीं। निर्विकारीं॥ १८॥
pṛthvī nāhīṁ āpa nāhīṁ | teja nāhīṁ vāyo nāhīṁ |
aṁtarātmā vikāra nāhīṁ | nirvikārīṁ || 18||

निर्विकार जें निर्गुण। तेचि शाश्वताची खूण।
अष्टधा प्रकृति संपूर्ण। नासिवंत॥ १९॥
nirvikāra jeṁ nirguṇa | teci śāśvatācī khūṇa |
aṣṭadhā prakṛti saṁpūrṇa | nāsivaṁta || 19||

नासिवंत समजोन पाहिलें। तों तें अस्तांचि नस्तें जालें।
सारासारें कळों आलें। समाधान॥ २०॥
nāsivaṁta samajona pāhileṁ | toṁ teṁ astāṁci nasteṁ jāleṁ |
sārāsāreṁ kaḻoṁ āleṁ | samādhāna || 20||

विवेकें पाहिला विचार। मनास आलें सारासार।
येणेंकरितां विचार। सदृढ जाला॥ २१॥
vivekeṁ pāhilā vicāra | manāsa āleṁ sārāsāra |
yeṇeṁkaritāṁ vicāra | sadṛḍha jālā || 21||

शाश्वत देव तो निर्गुण। ऐसीं अंतरीं बाणली खूण।
देव कळला मी कोण। कळलें पाहिजे॥ २२॥
śāśvata deva to nirguṇa | aisīṁ aṁtarīṁ bāṇalī khūṇa |
deva kaḻalā mī koṇa | kaḻaleṁ pāhije || 22||

मी कोण पाहिजे कळलें। देहतत्व तितुकें शोधिलें।
मनोवृत्तीचा ठाईं आलें। मीतूंपण॥ २३॥
mī koṇa pāhije kaḻaleṁ | dehatatva titukeṁ śodhileṁ |
manovṛttīcā ṭhāīṁ āleṁ | mītūṁpaṇa || 23||

सकळ देहाचा शोध घेतां। मीपण दिसेना पाहातां।
मीतूंपण हें तत्वता। तत्वीं मावळलें॥ २४॥
sakaḻa dehācā śodha ghetāṁ | mīpaṇa disenā pāhātāṁ |
mītūṁpaṇa heṁ tatvatā | tatvīṁ māvaḻaleṁ || 24||

दृश्य पदार्थचि वोसरे। तत्वें तत्व तेव्हां सरे।
मीतूंपण हें कैंचें उरे। तत्वता वस्तु॥ २५॥
dṛśya padārthaci vosare | tatveṁ tatva tevhāṁ sare |
mītūṁpaṇa heṁ kaiṁceṁ ure | tatvatā vastu || 25||

पंचीकर्ण तत्वविवर्ण। माहावाक्यें वस्तु आपण।
निसंगपणें निवेदन। केले पाहिजे॥ २६॥
paṁcīkarṇa tatvavivarṇa | māhāvākyeṁ vastu āpaṇa |
nisaṁgapaṇeṁ nivedana | kele pāhije || 26||

देवाभक्तांचे मूळ। शोधून पाहातां सकळ।
उपाधिवेगला केवळ। निरोपाधी आत्मा॥ २७॥
devābhaktāṁce mūḻa | śodhūna pāhātāṁ sakaḻa |
upādhivegalā kevaḻa | niropādhī ātmā || 27||

मीपण तें बुडालें। विवेकें वेगळेपण गेलें।
निवृत्तिपदास प्राप्त जालें। उन्मनीपद॥ २८॥
mīpaṇa teṁ buḍāleṁ | vivekeṁ vegaḻepaṇa geleṁ |
nivṛttipadāsa prāpta jāleṁ | unmanīpada || 28||

विज्ञानीं राहिलें ज्ञान। ध्येये राहिलें ध्यान।
सकळ कांहीं कार्याकारण। पाहोन सांडिलें॥ २९॥
vijñānīṁ rāhileṁ jñāna | dhyeye rāhileṁ dhyāna |
sakaḻa kāṁhīṁ kāryākāraṇa | pāhona sāṁḍileṁ || 29||

जन्ममरणाचें चुकलें। पाप अवघेंचि बुडालें।
येमयातनेचें जालें। निसंतान॥ ३०॥
janmamaraṇāceṁ cukaleṁ | pāpa avagheṁci buḍāleṁ |
yemayātaneceṁ jāleṁ | nisaṁtāna || 30||

निर्बंद अवघाचि तुटला। विचारें मोक्ष प्राप्त जाला।
जन्म सार्थकचि वाटला। सकळ कांहीं॥ ३१॥
nirbaṁda avaghāci tuṭalā | vicāreṁ mokṣa prāpta jālā |
janma sārthakaci vāṭalā | sakaḻa kāṁhīṁ || 31||

नाना किंत निवारले। धोके अवघेचि तुटले।
ज्ञानविवेकें पावन जालें। बहुत लोक॥ ३२॥
nānā kiṁta nivārale | dhoke avagheci tuṭale |
jñānavivekeṁ pāvana jāleṁ | bahuta loka || 32||

पतितपावनाचे दास। तेहि पावन करिती जगास।
ऐसी हे प्रचित मनास। बहुतांच्या आली॥ ३३॥
patitapāvanāce dāsa | tehi pāvana karitī jagāsa |
aisī he pracita manāsa | bahutāṁcyā ālī || 33||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
भक्तनिरूपणनाम समास तिसरा॥ ३॥ १२.३
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
bhaktanirūpaṇanāma samāsa tisarā || 3|| 12.3

समास चौथा : विवेकवैराग्यनिरूपण
samāsa cauthā : vivekavairāgyanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

महद्‍भाग्य हातासी आलें। परी भोगूं नाहीं जाणितलें।
तैसें वैराग्य उत्पन्न जालें। परी विवेक नाहीं॥ १॥
mahadbhāgya hātāsī āleṁ | parī bhogūṁ nāhīṁ jāṇitaleṁ |
taiseṁ vairāgya utpanna jāleṁ | parī viveka nāhīṁ || 1||

आदळतें आफळतें। कष्टी होतें दुःखी होतें।
ऐकतें देखते येतें। वैराग्य तेणें॥ २॥
ādaḻateṁ āphaḻateṁ | kaṣṭī hoteṁ duḥkhī hoteṁ |
aikateṁ dekhate yeteṁ | vairāgya teṇeṁ || 2||

नाना प्रपंचाच्या वोढी। नाना संकटें सांकडीं।
संसार सांडुनी देशधडी। होये तेणें॥ ३॥
nānā prapaṁcācyā voḍhī | nānā saṁkaṭeṁ sāṁkaḍīṁ |
saṁsāra sāṁḍunī deśadhaḍī | hoye teṇeṁ || 3||

तो चिंतेपासून सुटला। पराधेनतेपासुनि पळाला।
दुःखत्यागें मोकळा जाला। रोगी जैसा॥ ४॥
to ciṁtepāsūna suṭalā | parādhenatepāsuni paḻālā |
duḥkhatyāgeṁ mokaḻā jālā | rogī jaisā || 4||

परी तो होऊं नये मोकाट। नष्ट भ्रष्ट आणि चाट।
सीमाच नाहीं सैराट। गुरूं जैंसें॥ ५॥
parī to hoūṁ naye mokāṭa | naṣṭa bhraṣṭa āṇi cāṭa |
sīmāca nāhīṁ sairāṭa | gurūṁ jaiṁseṁ || 5||

विवेकेंविण वैराग्ये केलें। तरी अविवेकें अनर्थीं घातलें।
अवघें वेर्थचि गेलें। दोहिंकडे॥ ६॥
vivekeṁviṇa vairāgye keleṁ | tarī avivekeṁ anarthīṁ ghātaleṁ |
avagheṁ verthaci geleṁ | dohiṁkaḍe || 6||

ना प्रपंच ना परमार्थ। अवघें जिणेंचि जालें वेर्थ।
अविवेकें अनर्थ। ऐसा केला॥ ७॥
nā prapaṁca nā paramārtha | avagheṁ jiṇeṁci jāleṁ vertha |
avivekeṁ anartha | aisā kelā || 7||

कां वेर्थचि ज्ञान बडबडिला। परी वैराग्ययोग नाहीं घडला।
जैसा कारागृहीं अडकला। पुरुषार्थ सांगे॥ ८॥
kāṁ verthaci jñāna baḍabaḍilā | parī vairāgyayoga nāhīṁ ghaḍalā |
jaisā kārāgṛhīṁ aḍakalā | puruṣārtha sāṁge || 8||

वैराग्येंविण ज्ञान। तो वेर्थचि साभिमान।
लोभदंभें घोळसून। कासाविस केला॥ ९॥
vairāgyeṁviṇa jñāna | to verthaci sābhimāna |
lobhadaṁbheṁ ghoḻasūna | kāsāvisa kelā || 9||

स्वान बांधलें तरी भुंके। तैसा स्वार्थमुळें थिंकें
पराधीक देखों न सके। साभिमानें॥ १०॥
svāna bāṁdhaleṁ tarī bhuṁke | taisā svārthamuḻeṁ thiṁkeṁ
parādhīka dekhoṁ na sake | sābhimāneṁ || 10||

हें येकेंविण येक। तेणें उगाच वाढे शोक।
आतां वैराग्य आणि विवेक। योग ऐका॥ ११॥
heṁ yekeṁviṇa yeka | teṇeṁ ugāca vāḍhe śoka |
ātāṁ vairāgya āṇi viveka | yoga aikā || 11||

विवेकें अंतरीं सुटला। वैराग्यें प्रपंच तुटला।
अंतर्बाह्य मोकळा जाला। निःसंग योगी॥ १२॥
vivekeṁ aṁtarīṁ suṭalā | vairāgyeṁ prapaṁca tuṭalā |
aṁtarbāhya mokaḻā jālā | niḥsaṁga yogī || 12||

जैसें मुखें ज्ञान बोले। तैसीच सवें क्रिया चाले।
दीक्षा देखोनी चक्कित जाले। सुचिस्मंत॥ १३॥
jaiseṁ mukheṁ jñāna bole | taisīca saveṁ kriyā cāle |
dīkṣā dekhonī cakkita jāle | sucismaṁta || 13||

आस्था नाहीं त्रिलोक्याची। स्थिती बाणली वैराग्याची।
येत्नविवेकधारणेची। सीमा नाहीं॥ १४॥
āsthā nāhīṁ trilokyācī | sthitī bāṇalī vairāgyācī |
yetnavivekadhāraṇecī | sīmā nāhīṁ || 14||

संगीत रसाळ हरिकीर्तन। तालबद्ध तानमान।
प्रेमळ आवडीचें भजन। अंतरापासुनी॥ १५॥
saṁgīta rasāḻa harikīrtana | tālabaddha tānamāna |
premaḻa āvaḍīceṁ bhajana | aṁtarāpāsunī || 15||

तत्काळचि सन्मार्ग लागे। ऐसा अंतरीं विवेक जागे।
वगत्रृत्व करितां न भंगे। साहित्य प्रत्ययाचें॥ १६॥
tatkāḻaci sanmārga lāge | aisā aṁtarīṁ viveka jāge |
vagatrṛtva karitāṁ na bhaṁge | sāhitya pratyayāceṁ || 16||

सन्मार्गें जगास मिळाला। म्हणिजे जगदीश वोळला।
प्रसंग पाहिजे कळला। कोणीयेक॥ १७॥
sanmārgeṁ jagāsa miḻālā | mhaṇije jagadīśa voḻalā |
prasaṁga pāhije kaḻalā | koṇīyeka || 17||

प्रखर वैराग्य उदासीन। प्रत्ययाचें ब्रह्मज्ञान।
स्नानसंध्या भगवद्‍भजन। पुण्यमार्ग॥ १८॥
prakhara vairāgya udāsīna | pratyayāceṁ brahmajñāna |
snānasaṁdhyā bhagavadbhajana | puṇyamārga || 18||

विवेकवैराग्य तें ऐसें। नुस्तें वैराग्य हेंकाडपिसें।
शब्दज्ञान येळिलसें। आपणचि वाटे॥ १९॥
vivekavairāgya teṁ aiseṁ | nusteṁ vairāgya heṁkāḍapiseṁ |
śabdajñāna yeḻilaseṁ | āpaṇaci vāṭe || 19||

म्हणौन विवेक आणि वैराग्य। तेंचि जाणिजे महद्‍भाग्य।
रामदास म्हणे योग्य। साधु जाणती॥ २०॥
mhaṇauna viveka āṇi vairāgya | teṁci jāṇije mahadbhāgya |
rāmadāsa mhaṇe yogya | sādhu jāṇatī || 20||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
विवेकवैराग्यनिरूपणनाम समास चौथा॥ ४॥ १२.४
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
vivekavairāgyanirūpaṇanāma samāsa cauthā || 4|| 12.4

समास पांचवा : आत्मनिवेदन
samāsa pāṁcavā : ātmanivedana

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

रेखेचें गुंडाळें केलें। मात्रुकाक्षरीं शब्द जाले।
शब्द मेळऊन चाले। श्लोक गद्य प्रबंद॥ १॥
rekheceṁ guṁḍāḻeṁ keleṁ | mātrukākṣarīṁ śabda jāle |
śabda meḻaūna cāle | śloka gadya prabaṁda || 1||

वेदशास्त्रें पुराणें। नाना काव्यें निरूपणें।
ग्रंथभेद अनुवादणें। किती म्हणोनि॥ २॥
vedaśāstreṁ purāṇeṁ | nānā kāvyeṁ nirūpaṇeṁ |
graṁthabheda anuvādaṇeṁ | kitī mhaṇoni || 2||

नाना ऋषी नाना मतें। पाहों जातां असंख्यातें।
भाषा लिपी जेथ तेथें। काये उणें॥ ३॥
nānā ṛṣī nānā mateṁ | pāhoṁ jātāṁ asaṁkhyāteṁ |
bhāṣā lipī jetha tetheṁ | kāye uṇeṁ || 3||

वर्ग ऋचा श्रुति स्मृति। अधे स्वर्ग स्तबक जाती।
प्रसंग मानें समास पोथी। बहुधा नामें॥ ४॥
varga ṛcā śruti smṛti | adhe svarga stabaka jātī |
prasaṁga māneṁ samāsa pothī | bahudhā nāmeṁ || 4||

नाना पदें नाना श्लोक। नाना बीर नाना कडक।
नाना साख्या दोहडे अनेक। नामाभिधानें॥ ५॥
nānā padeṁ nānā śloka | nānā bīra nānā kaḍaka |
nānā sākhyā dohaḍe aneka | nāmābhidhāneṁ || 5||

डफगाणें माचिगाणें। दंडिगाणें कथागाणें।
नाना मानें नाना जसनें। नाना खेळ॥ ६॥
ḍaphagāṇeṁ mācigāṇeṁ | daṁḍigāṇeṁ kathāgāṇeṁ |
nānā māneṁ nānā jasaneṁ | nānā kheḻa || 6||

ध्वनि घोष नाद रेखा। चहुं वाचामध्यें देखा।
वाचारूपेंहि ऐका। नाना भेद॥ ७॥
dhvani ghoṣa nāda rekhā | cahuṁ vācāmadhyeṁ dekhā |
vācārūpeṁhi aikā | nānā bheda || 7||

उन्मेष परा ध्वनि पश्यंति। नाद मध्यमा शब्द चौथी।
वैखरीपासून उमटती। नाना शब्दरत्नें॥ ८॥
unmeṣa parā dhvani paśyaṁti | nāda madhyamā śabda cauthī |
vaikharīpāsūna umaṭatī | nānā śabdaratneṁ || 8||

अकार उकार मकार। अर्धमात्राचें अंतर।
औटमात्रा तदनंतर। बावन मात्रुका॥ ९॥
akāra ukāra makāra | ardhamātrāceṁ aṁtara |
auṭamātrā tadanaṁtara | bāvana mātrukā || 9||

नाना भेद रागज्ञान। नृत्यभेद तानमान।
अर्थभेद तत्वज्ञान। विवंचना॥ १०॥
nānā bheda rāgajñāna | nṛtyabheda tānamāna |
arthabheda tatvajñāna | vivaṁcanā || 10||

तत्वांमध्यें मुख्य तत्व। तें जाणावें शुद्धसत्व।
अर्धमात्रा महत्तत्व। मूळमाया॥ ११॥
tatvāṁmadhyeṁ mukhya tatva | teṁ jāṇāveṁ śuddhasatva |
ardhamātrā mahattatva | mūḻamāyā || 11||

नाना तत्वें लाहानथोरे। मिळोन अष्टहि शरीरें।
अष्टधा प्रकृतीचें वारें। निघोन जातें॥ १२॥
nānā tatveṁ lāhānathore | miḻona aṣṭahi śarīreṁ |
aṣṭadhā prakṛtīceṁ vāreṁ | nighona jāteṁ || 12||

वारें नस्तां जें गगन। तैसें परब्रह्म सघन।
अष्ट देहाचें निर्शन। करून पाहावें॥ १३॥
vāreṁ nastāṁ jeṁ gagana | taiseṁ parabrahma saghana |
aṣṭa dehāceṁ nirśana | karūna pāhāveṁ || 13||

ब्रह्मांडपिंडउभार। पिंडब्रह्मांडसंव्हार।
दोहिवेगळें सारासार। विमळब्रह्म॥ १४॥
brahmāṁḍapiṁḍaubhāra | piṁḍabrahmāṁḍasaṁvhāra |
dohivegaḻeṁ sārāsāra | vimaḻabrahma || 14||

पदार्थ जड आत्मा चंचळ। विमळब्रह्म तें निश्चळ।
विवरोन विरे तत्काळ। तद्रूप होये॥ १५॥
padārtha jaḍa ātmā caṁcaḻa | vimaḻabrahma teṁ niścaḻa |
vivarona vire tatkāḻa | tadrūpa hoye || 15||

पदार्थ मनें काया वाचा। मी हा अवघाचि देवाचा।
जड आत्मनिवेदनाचा। विचार ऐसा॥ १६॥
padārtha maneṁ kāyā vācā | mī hā avaghāci devācā |
jaḍa ātmanivedanācā | vicāra aisā || 16||

चंचळकर्ता तो जगदीश। प्राणीमात्र तो त्याचा अंश।
त्याचा तोचि आपणास। ठाव नाहीं॥ १७॥
caṁcaḻakartā to jagadīśa | prāṇīmātra to tyācā aṁśa |
tyācā toci āpaṇāsa | ṭhāva nāhīṁ || 17||

चंचळ आत्मनिवेदन। याचें सांगितलें लक्षण।
कर्ता देव तो आपण। कोठेंचि नाहीं॥ ८॥
caṁcaḻa ātmanivedana | yāceṁ sāṁgitaleṁ lakṣaṇa |
kartā deva to āpaṇa | koṭheṁci nāhīṁ || 8||

चंचळ चळे स्वप्नाकार। निश्चळ देव तो निराकार।
आत्मनिवेदनाचा प्रकार। जाणिजे ऐसा॥ १९॥
caṁcaḻa caḻe svapnākāra | niścaḻa deva to nirākāra |
ātmanivedanācā prakāra | jāṇije aisā || 19||

ठावचि नाहीं चंचळाचा। तेथें आधीं आपण कैंचा।
निश्चळ आत्मनिवेदनाचा। विवेक ऐसा॥ २०॥
ṭhāvaci nāhīṁ caṁcaḻācā | tetheṁ ādhīṁ āpaṇa kaiṁcā |
niścaḻa ātmanivedanācā | viveka aisā || 20||

तिहिं प्रकारें आपण। नाहीं नाहीं दुजेपण।
आपण नस्तां मीपण। नाहींच कोठें॥ २१॥
tihiṁ prakāreṁ āpaṇa | nāhīṁ nāhīṁ dujepaṇa |
āpaṇa nastāṁ mīpaṇa | nāhīṁca koṭheṁ || 21||

पाहातां पाहातां अनुमानलें। कळतां कळतां कळों आलें।
पाहातां अवघेंचि निवांत जालें। बोलणें आतां॥ २२॥
pāhātāṁ pāhātāṁ anumānaleṁ | kaḻatāṁ kaḻatāṁ kaḻoṁ āleṁ |
pāhātāṁ avagheṁci nivāṁta jāleṁ | bolaṇeṁ ātāṁ || 22||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
आत्मनिवेदननाम समास पांचवा॥ ५॥ १२.५
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
ātmanivedananāma samāsa pāṁcavā || 5|| 12.5

समास सहावा : सृष्टिक्रमनिरूपण
samāsa sahāvā : sṛṣṭikramanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

ब्रह्म निर्मळ निश्चळ। शाश्वत सार अमळ विमळ।
अवकाश घन पोकळ। गगनाऐसें॥ १॥
brahma nirmaḻa niścaḻa | śāśvata sāra amaḻa vimaḻa |
avakāśa ghana pokaḻa | gaganāaiseṁ || 1||

तयास करणें ना धरणें। तयास जन्म ना मरणें।
तेथें जाणणें ना नेणणें। सुन्यातीत॥ २॥
tayāsa karaṇeṁ nā dharaṇeṁ | tayāsa janma nā maraṇeṁ |
tetheṁ jāṇaṇeṁ nā neṇaṇeṁ | sunyātīta || 2||

तें रचेना ना खचेना। तें होयेना ना जायेना।
मायातीत निरंजना पारचि नाहीं॥ ३॥
teṁ racenā nā khacenā | teṁ hoyenā nā jāyenā |
māyātīta niraṁjanā pāraci nāhīṁ || 3||

पुढें संकल्प उठिला। षडगुणेश्वर बोलिजे त्याला।
अर्धरारीनटेश्वराला। बोलिजेतें॥ ४॥
puḍheṁ saṁkalpa uṭhilā | ṣaḍaguṇeśvara bolije tyālā |
ardharārīnaṭeśvarālā | bolijeteṁ || 4||

सर्वेश्वर सर्वज्ञ। साक्षी द्रष्टा ज्ञानघन।
परेश परमात्मा जगजीवन। मूळपुरुष॥ ५॥
sarveśvara sarvajña | sākṣī draṣṭā jñānaghana |
pareśa paramātmā jagajīvana | mūḻapuruṣa || 5||

ते मूळमाया बहुगुणी। अधोमुखें गुणक्षोभिणी।
गुणत्रये तिजपासूनि। निर्माण जाले॥ ६॥
te mūḻamāyā bahuguṇī | adhomukheṁ guṇakṣobhiṇī |
guṇatraye tijapāsūni | nirmāṇa jāle || 6||

पुढें विष्णु जाला निर्माण। जाणतीकळा सत्वगुण।
जो करिताहे पाळण। त्रैलोक्याचें॥ ७॥
puḍheṁ viṣṇu jālā nirmāṇa | jāṇatīkaḻā satvaguṇa |
jo karitāhe pāḻaṇa | trailokyāceṁ || 7||

पुढें जाणीवनेणीवमिश्रित। ब्रह्मा जाणावा नेमस्त।
त्याच्या गुणें उत्पत्ति होत। भुवनत्रैं॥ ८॥
puḍheṁ jāṇīvaneṇīvamiśrita | brahmā jāṇāvā nemasta |
tyācyā guṇeṁ utpatti hota | bhuvanatraiṁ || 8||

पुढें रुद्र तमोगुण। सकळ संव्हाराचें कारण।
सकळ कांहीं कर्तेपण। तेथेंचि आलें॥ ९॥
puḍheṁ rudra tamoguṇa | sakaḻa saṁvhārāceṁ kāraṇa |
sakaḻa kāṁhīṁ kartepaṇa | tetheṁci āleṁ || 9||

तेथून पुढें पंचभूतें। पावलीं पष्ट दशेतें।
अष्टधा प्रकृतीचें स्वरूप तें। मुळींच आहे॥ १०॥
tethūna puḍheṁ paṁcabhūteṁ | pāvalīṁ paṣṭa daśeteṁ |
aṣṭadhā prakṛtīceṁ svarūpa teṁ | muḻīṁca āhe || 10||

निश्चळीं जालें चळण। तेंचि वायोचें लक्षण।
पंचभूतें आणि त्रिगुण। सूक्ष्म अष्टधा॥ ११॥
niścaḻīṁ jāleṁ caḻaṇa | teṁci vāyoceṁ lakṣaṇa |
paṁcabhūteṁ āṇi triguṇa | sūkṣma aṣṭadhā || 11||

आकाश म्हणिजे अंतरात्मा। प्रत्ययें पाहवा महिमा।
त्या आकाशापासून जन्मा। वायो आला॥ १२॥
ākāśa mhaṇije aṁtarātmā | pratyayeṁ pāhavā mahimā |
tyā ākāśāpāsūna janmā | vāyo ālā || 12||

तया वायोच्या दोनी झुळुका। उष्ण सीतळ ऐका।
सीतळापासून तारा मयंका। जन्म जाला॥ १३॥
tayā vāyocyā donī jhuḻukā | uṣṇa sītaḻa aikā |
sītaḻāpāsūna tārā mayaṁkā | janma jālā || 13||

उष्णापासून रवि वन्ही। विद्युल्यता आदिकरूनि।
सीतळ उष्ण मिळोनि। तेज जाणावें॥ १४॥
uṣṇāpāsūna ravi vanhī | vidyulyatā ādikarūni |
sītaḻa uṣṇa miḻoni | teja jāṇāveṁ || 14||

तया तेजापासून जालें आप। आप आळोन पृथ्वीचें रूप।
पुढें औषधी अमूप। निर्माण जाल्यां॥ १५॥
tayā tejāpāsūna jāleṁ āpa | āpa āḻona pṛthvīceṁ rūpa |
puḍheṁ auṣadhī amūpa | nirmāṇa jālyāṁ || 15||

औषधीपासून नाना रस। नाना बीज अन्नरस।
चौऱ्यासि लक्ष योनीच वास। भूमंडळीं॥ १६॥
auṣadhīpāsūna nānā rasa | nānā bīja annarasa |
cauyāsi lakṣa yonīca vāsa | bhūmaṁḍaḻīṁ || 16||

ऐसी जाली सृष्टीरचना। विचार आणिला पाहिजे मना।
प्रत्ययेंविण अनुमाना। पात्र होईजे॥ १७॥
aisī jālī sṛṣṭīracanā | vicāra āṇilā pāhije manā |
pratyayeṁviṇa anumānā | pātra hoīje || 17||

ऐसा जाला आकार। येणेंचि न्यायें संव्हार।
सारासारविचार। यास बोलिजे॥ १८॥
aisā jālā ākāra | yeṇeṁci nyāyeṁ saṁvhāra |
sārāsāravicāra | yāsa bolije || 18||

जें जें जेथून निर्माण जालें। तें तें तेथेंचि निमालें।
येणेंचि न्यायें संव्हारलें। माहाप्रळईं॥ १९॥
jeṁ jeṁ jethūna nirmāṇa jāleṁ | teṁ teṁ tetheṁci nimāleṁ |
yeṇeṁci nyāyeṁ saṁvhāraleṁ | māhāpraḻaīṁ || 19||

आद्य मध्य अवसान। जें शाश्वत निरंजन।
तेथें लावावें अनुसंधान। जाणते पुरुषीं॥ २०॥
ādya madhya avasāna | jeṁ śāśvata niraṁjana |
tetheṁ lāvāveṁ anusaṁdhāna | jāṇate puruṣīṁ || 20||

होत जाते नाना रचना। परी ते कांहींच तगेना।
सारासार विचारणा। याकारणें॥ २१॥
hota jāte nānā racanā | parī te kāṁhīṁca tagenā |
sārāsāra vicāraṇā | yākāraṇeṁ || 21||

द्रष्टा साक्षी अंतरात्मा। सर्वत्र बोलती महिमा।
परी हे सर्वसाक्षिणी अवस्ता मां। प्रत्ययें पाहवी॥ २२॥
draṣṭā sākṣī aṁtarātmā | sarvatra bolatī mahimā |
parī he sarvasākṣiṇī avastā māṁ | pratyayeṁ pāhavī || 22||

मुळापासून सेवटवरी। अवघी मायेची भरोवरी।
नाना विद्या कळाकुंसरी। तयेमधें॥ २३॥
muḻāpāsūna sevaṭavarī | avaghī māyecī bharovarī |
nānā vidyā kaḻākuṁsarī | tayemadheṁ || 23||

जो उपाधीचा सेवट पावेल। त्यास भ्रम ऐसें वाटेल।
जो उपाधीमध्यें आडकेल। त्यास काढिता कवण॥ २४॥
jo upādhīcā sevaṭa pāvela | tyāsa bhrama aiseṁ vāṭela |
jo upādhīmadhyeṁ āḍakela | tyāsa kāḍhitā kavaṇa || 24||

विवेक प्रत्ययाचीं कामें। कैसीं घडतील अनुमानभ्रमें।
सारासारविचाराचेन संभ्रमें। पाविजे ब्रह्म॥ २५॥
viveka pratyayācīṁ kāmeṁ | kaisīṁ ghaḍatīla anumānabhrameṁ |
sārāsāravicārācena saṁbhrameṁ | pāvije brahma || 25||

ब्रह्मांडींचे माहाकारण। ते मुळमाया जाण।
अपूर्णास म्हणती ब्रह्म पूर्ण। विवेकहीन॥ २६॥
brahmāṁḍīṁce māhākāraṇa | te muḻamāyā jāṇa |
apūrṇāsa mhaṇatī brahma pūrṇa | vivekahīna || 26||

सृष्टीमधें बहुजन। येक भोगिती नृपासन।
येक विष्ठा टाकिती जाण। प्रत्येक्ष आतां॥ २७॥
sṛṣṭīmadheṁ bahujana | yeka bhogitī nṛpāsana |
yeka viṣṭhā ṭākitī jāṇa | pratyekṣa ātāṁ || 27||

ऐसे उदंड लोक असती। आपणास थोर म्हणती।
परी ते विवेकी जाणती। सकळ कांहीं॥ २८॥
aise udaṁḍa loka asatī | āpaṇāsa thora mhaṇatī |
parī te vivekī jāṇatī | sakaḻa kāṁhīṁ || 28||

ऐसा आहे समाचार। कारण पाहिजे विचार।
बहुतांच्या बोलें हा संसर। नासूं नये॥ २९॥
aisā āhe samācāra | kāraṇa pāhije vicāra |
bahutāṁcyā boleṁ hā saṁsara | nāsūṁ naye || 29||

पुस्तकज्ञानें निश्चये धरणें। तरी गुरु कासया करणें।
याकारणें विवरणें। आपुल्या प्रत्ययें॥ ३०॥
pustakajñāneṁ niścaye dharaṇeṁ | tarī guru kāsayā karaṇeṁ |
yākāraṇeṁ vivaraṇeṁ | āpulyā pratyayeṁ || 30||

जो बहुतांच्या बोलें लागला। तो नेमस्त जाणावा बुडाला।
येक साहेब नस्तां कोणाला। मुश्यारा मगावा॥ ३१॥
jo bahutāṁcyā boleṁ lāgalā | to nemasta jāṇāvā buḍālā |
yeka sāheba nastāṁ koṇālā | muśyārā magāvā || 31||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सृष्टिक्रमनिरूपणनाम समास सहावा॥ ६॥ १२.६
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
sṛṣṭikramanirūpaṇanāma samāsa sahāvā || 6|| 12.6

समास सातवा : विषयत्याग
samāsa sātavā : viṣayatyāga

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

न्यायें निष्ठुर बोलणें। बहुतांस वाटे कंटाळवाणें।
मळमळ करितां जेवणें। विहित नव्हे॥ १॥
nyāyeṁ niṣṭhura bolaṇeṁ | bahutāṁsa vāṭe kaṁṭāḻavāṇeṁ |
maḻamaḻa karitāṁ jevaṇeṁ | vihita navhe || 1||

बहुतीं विषय निंदिले। आणि तेचि सेवित गेले।
विषयत्यागें देह चाले। हें तों घडेना॥ २॥
bahutīṁ viṣaya niṁdile | āṇi teci sevita gele |
viṣayatyāgeṁ deha cāle | heṁ toṁ ghaḍenā || 2||

बोलणें येक चालणें येक। त्याचें नांव हीन विवेक।
येणें करितां सकळ लोक। हांसों लागती॥ ३॥
bolaṇeṁ yeka cālaṇeṁ yeka | tyāceṁ nāṁva hīna viveka |
yeṇeṁ karitāṁ sakaḻa loka | hāṁsoṁ lāgatī || 3||

विषयत्यागेंविण तों कांहीं। परलोक तो प्राप्त नाहीं।
ऐसें बोलणें ठाईं ठाईं। बरें पाहा॥ ४॥
viṣayatyāgeṁviṇa toṁ kāṁhīṁ | paraloka to prāpta nāhīṁ |
aiseṁ bolaṇeṁ ṭhāīṁ ṭhāīṁ | bareṁ pāhā || 4||

प्रपंची खाती जेविती। परमार्थी काये उपवास करिती।
उभयता सारिखे दिसती। विषयाविषईं॥ ५॥
prapaṁcī khātī jevitī | paramārthī kāye upavāsa karitī |
ubhayatā sārikhe disatī | viṣayāviṣaīṁ || 5||

देह चालतां विषय त्यागी। ऐसा कोण आहे जगीं।
याचा निर्वाह मजलागीं। देवें निरोपावा॥ ६॥
deha cālatāṁ viṣaya tyāgī | aisā koṇa āhe jagīṁ |
yācā nirvāha majalāgīṁ | deveṁ niropāvā || 6||

विषय अवघा त्यागावा। तरीच परमार्थ करावा।
ऐसें पाहातां गोवा। दिसतो किं॥ ७॥
viṣaya avaghā tyāgāvā | tarīca paramārtha karāvā |
aiseṁ pāhātāṁ govā | disato kiṁ || 7||

ऐसा श्रोता अनुवादला। वक्ता उत्तर देता जाला।
सावध होऊन मन घाला। येतद्विषईं॥ ८॥
aisā śrotā anuvādalā | vaktā uttara detā jālā |
sāvadha hoūna mana ghālā | yetadviṣaīṁ || 8||

वैरग्यें करावा त्याग। तरीच परमार्थयोग।
प्रपंचत्यागें सर्व सांग। परमार्थ घडे॥ ९॥
vairagyeṁ karāvā tyāga | tarīca paramārthayoga |
prapaṁcatyāgeṁ sarva sāṁga | paramārtha ghaḍe || 9||

मागें ज्ञानी होऊन गेले। तेंहिं बहुत कष्ट केले।
तरी मग विख्यात जाले। भूमंडळीं॥ १०॥
māgeṁ jñānī hoūna gele | teṁhiṁ bahuta kaṣṭa kele |
tarī maga vikhyāta jāle | bhūmaṁḍaḻīṁ || 10||

येर मत्सर करितांच गेलीं। अन्न अन्न म्हणतां मेलीं।
कित्येक भ्रष्टलीं। पोटासाठीं॥ ११॥
yera matsara karitāṁca gelīṁ | anna anna mhaṇatāṁ melīṁ |
kityeka bhraṣṭalīṁ | poṭāsāṭhīṁ || 11||

वैराग्य मुळींहून नाहीं। ज्ञान प्रत्ययाचें नाहीं।
सुचि आचार तोहि नाहीं। भजन कैंचें॥ १२॥
vairāgya muḻīṁhūna nāhīṁ | jñāna pratyayāceṁ nāhīṁ |
suci ācāra tohi nāhīṁ | bhajana kaiṁceṁ || 12||

ऐसे प्रकारीचे जन। आपणास म्हणती सज्जन।
पाहों जातां अनुमान। अवघाच दिसे॥ १३॥
aise prakārīce jana | āpaṇāsa mhaṇatī sajjana |
pāhoṁ jātāṁ anumāna | avaghāca dise || 13||

जयास नाहीं अनुताप। हेंचि येक पूर्वपाप।
क्षणक्ष्णा विक्षेप। पराधीकपणें॥ १४॥
jayāsa nāhīṁ anutāpa | heṁci yeka pūrvapāpa |
kṣaṇakṣṇā vikṣepa | parādhīkapaṇeṁ || 14||

मज नाहीं तुज साजेना। हें तों अवघें ठाउकें आहे जना।
खात्यास नखातें देखों सकेना। ऐसें आहे॥ १५॥
maja nāhīṁ tuja sājenā | heṁ toṁ avagheṁ ṭhāukeṁ āhe janā |
khātyāsa nakhāteṁ dekhoṁ sakenā | aiseṁ āhe || 15||

भाग्यपुरुष थोर थोर। त्यास निंदिती डीवाळखोर।
सावास देखतां चोर। चर्फडी जैसा॥ १६॥
bhāgyapuruṣa thora thora | tyāsa niṁditī ḍīvāḻakhora |
sāvāsa dekhatāṁ cora | carphaḍī jaisā || 16||

वैराग्यपरतें नाहीं भग्य। वैराग्य नाहीं तें अभाग्य।
वैराग्य नस्तां योग्य। परमार्थ नव्हे॥ १७॥
vairāgyaparateṁ nāhīṁ bhagya | vairāgya nāhīṁ teṁ abhāgya |
vairāgya nastāṁ yogya | paramārtha navhe || 17||

प्रत्ययेज्ञानी वीतरागी। विवेकबळें सकळ त्यागी।
तो जाणीजे माहांयोगी। ईश्वरी पुरुष॥ १८॥
pratyayejñānī vītarāgī | vivekabaḻeṁ sakaḻa tyāgī |
to jāṇīje māhāṁyogī | īśvarī puruṣa || 18||

अष्टमा सिद्धीची उपेक्षा। करून घेतली योगदीक्षा।
घरोघरीं मागे भिक्षा। माहादेव॥ १९॥
aṣṭamā siddhīcī upekṣā | karūna ghetalī yogadīkṣā |
gharogharīṁ māge bhikṣā | māhādeva || 19||

ईश्वराची बराबरी। कैसा करील वेषधारी।
म्हणोनियां सगट सरी। होत नाहीं॥ २०॥
īśvarācī barābarī | kaisā karīla veṣadhārī |
mhaṇoniyāṁ sagaṭa sarī | hota nāhīṁ || 20||

उदास आणि विवेक। त्यास शोधिती सकळ लोक।
जैसें लालची मूर्ख रंक। तें दैन्यवाणें॥ २१॥
udāsa āṇi viveka | tyāsa śodhitī sakaḻa loka |
jaiseṁ lālacī mūrkha raṁka | teṁ dainyavāṇeṁ || 21||

जे विचारापासून चेवले। जे आचारापासून भ्रष्ठले।
विवेक करूं विसरले। विषयलोभीं॥ २२॥
je vicārāpāsūna cevale | je ācārāpāsūna bhraṣṭhale |
viveka karūṁ visarale | viṣayalobhīṁ || 22||

भजन तरी आवडेना। पुरश्चर्ण कदापि घडेना।
भल्यांस त्यांस पडेना। येतन्निमित्य॥ २३॥
bhajana tarī āvaḍenā | puraścarṇa kadāpi ghaḍenā |
bhalyāṁsa tyāṁsa paḍenā | yetannimitya || 23||

वैराग्यें करून भ्रष्टेना। ज्ञान भजन सांडिना।
वित्पन्न आणि वाद घेना। ऐसा थोडा॥ २४॥
vairāgyeṁ karūna bhraṣṭenā | jñāna bhajana sāṁḍinā |
vitpanna āṇi vāda ghenā | aisā thoḍā || 24||

कष्ट करितां सेत पिके। उंच वस्त तत्काळ विके।
जाणत्या लोकांच्या कौतुकें। उड्या पडती॥ २५॥
kaṣṭa karitāṁ seta pike | uṁca vasta tatkāḻa vike |
jāṇatyā lokāṁcyā kautukeṁ | uḍyā paḍatī || 25||

येर ते अवघेचि मंदले। दुराशेनें खोटे जाले।
कानकोंडें ज्ञान केलें। भ्रष्टाकारें॥ २६॥
yera te avagheci maṁdale | durāśeneṁ khoṭe jāle |
kānakoṁḍeṁ jñāna keleṁ | bhraṣṭākāreṁ || 26||

सबळ विषय त्यागणें। शुद्ध कार्याकारण घेणें।
विषयत्यागाचीं लक्षणें। वोळखा ऐसीं॥ २७॥
sabaḻa viṣaya tyāgaṇeṁ | śuddha kāryākāraṇa gheṇeṁ |
viṣayatyāgācīṁ lakṣaṇeṁ | voḻakhā aisīṁ || 27||

सकळ कांहीं कर्ता देव। नाहीं प्रकृतीचा ठाव।
विवेकाचा अभिप्राव। विवेकी जाणती॥ २८॥
sakaḻa kāṁhīṁ kartā deva | nāhīṁ prakṛtīcā ṭhāva |
vivekācā abhiprāva | vivekī jāṇatī || 28||

शूरत्वविषईं खडतर। त्यास मानिती लाहानथोर।
कामगार आणि आंगचोर। येक कैसा॥ २९॥
śūratvaviṣaīṁ khaḍatara | tyāsa mānitī lāhānathora |
kāmagāra āṇi āṁgacora | yeka kaisā || 29||

त्यागात्याग तार्किक जाणे। बोलाऐसें चालों जाणे।
पिंडब्रह्मांड सकळ जाणे। येथायोग्य॥ ३०॥
tyāgātyāga tārkika jāṇe | bolāaiseṁ cāloṁ jāṇe |
piṁḍabrahmāṁḍa sakaḻa jāṇe | yethāyogya || 30||

ऐसा जो सर्वजाणता। उत्तमलक्षणी पुरुता।
तयाचेनि सार्थकता। सहजचि होये॥ ३१॥
aisā jo sarvajāṇatā | uttamalakṣaṇī purutā |
tayāceni sārthakatā | sahajaci hoye || 31||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
विषयत्यागनिरूपणनाम समास सातवा॥ ७॥ १२.७
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
viṣayatyāganirūpaṇanāma samāsa sātavā || 7|| 12.7

समास आठवा : काळरूपनिरूपण
samāsa āṭhavā : kāḻarūpanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

मूळमाया जगदेश्वर। पुढें अष्टधेचा विस्तार।
सृष्टिक्रमें आकार। आकारला॥ १॥
mūḻamāyā jagadeśvara | puḍheṁ aṣṭadhecā vistāra |
sṛṣṭikrameṁ ākāra | ākāralā || 1||

हें अवघेंच नस्तां निर्मळ। जैसें गगन अंतराळ।
निराकारीं काळवेळ। कांहींच नाहीं॥ २॥
heṁ avagheṁca nastāṁ nirmaḻa | jaiseṁ gagana aṁtarāḻa |
nirākārīṁ kāḻaveḻa | kāṁhīṁca nāhīṁ || 2||

उपाधीचा विस्तार जाला। तेथें काळ दिसोन आला।
येरवीं पाहातां काळाला। ठावचि नाही॥ ३॥
upādhīcā vistāra jālā | tetheṁ kāḻa disona ālā |
yeravīṁ pāhātāṁ kāḻālā | ṭhāvaci nāhī || 3||

येक चंचळ येक निश्चल। यावेगळा कोठें काळ।
चंचळ आहे तावत्काळ। काळ म्हणावें॥ ४॥
yeka caṁcaḻa yeka niścala | yāvegaḻā koṭheṁ kāḻa |
caṁcaḻa āhe tāvatkāḻa | kāḻa mhaṇāveṁ || 4||

आकाश म्हणिजे अवकाश। अवकाश बोलिजे विलंबास।
त्या विलंबरूप काळास। जाणोनि घ्यावें॥ ५॥
ākāśa mhaṇije avakāśa | avakāśa bolije vilaṁbāsa |
tyā vilaṁbarūpa kāḻāsa | jāṇoni ghyāveṁ || 5||

सूर्याकरितां विलंब कळे। गणना सकळांची आकळे।
पळापासून निवळे। युगपरियंत॥ ६॥
sūryākaritāṁ vilaṁba kaḻe | gaṇanā sakaḻāṁcī ākaḻe |
paḻāpāsūna nivaḻe | yugapariyaṁta || 6||

पळ घटिका प्रहर दिवस। अहोरात्र पक्ष मास।
शड्मास वरि युगास। ठाव जाला॥ ७॥
paḻa ghaṭikā prahara divasa | ahorātra pakṣa māsa |
śaḍmāsa vari yugāsa | ṭhāva jālā || 7||

क्रेत त्रेत द्वापार कळी। संख्या चालिली भूमंडळी।
देवांचीं आयुष्यें आगळीं। शास्त्रीं निरोपिलीं॥ ८॥
kreta treta dvāpāra kaḻī | saṁkhyā cālilī bhūmaṁḍaḻī |
devāṁcīṁ āyuṣyeṁ āgaḻīṁ | śāstrīṁ niropilīṁ || 8||

ते देवत्रयाची खटपट। सूक्ष्मरूपें विलगट।
दंडक सांडितां चटपट। लोकांस होते॥ ९॥
te devatrayācī khaṭapaṭa | sūkṣmarūpeṁ vilagaṭa |
daṁḍaka sāṁḍitāṁ caṭapaṭa | lokāṁsa hote || 9||

मिश्रित त्रिगुण निवडेना। तेणें आद्यंत सृष्टिरचना।
कोण थोर कोण साना। कैसा म्हणावा॥ १०॥
miśrita triguṇa nivaḍenā | teṇeṁ ādyaṁta sṛṣṭiracanā |
koṇa thora koṇa sānā | kaisā mhaṇāvā || 10||

असो हीं जाणत्याचीं कामें। नेणता उगाच गुंते भ्रमें।
प्रत्यये जाणजाणों वर्में। ठाईं पाडावीं॥ ११॥
aso hīṁ jāṇatyācīṁ kāmeṁ | neṇatā ugāca guṁte bhrameṁ |
pratyaye jāṇajāṇoṁ varmeṁ | ṭhāīṁ pāḍāvīṁ || 11||

उत्पन्नकाळ सृष्टिकाळ। स्थितिकाळ संव्हारकाळ।
आद्यंत अवघा काळ। विलंबरूपी॥ १२॥
utpannakāḻa sṛṣṭikāḻa | sthitikāḻa saṁvhārakāḻa |
ādyaṁta avaghā kāḻa | vilaṁbarūpī || 12||

जें जें जये प्रसंगीं जालें। तेथें काळाचें नांव पडिलें।
बरें नसेल अनुमानलें। तरी पुढें ऐका॥ १३॥
jeṁ jeṁ jaye prasaṁgīṁ jāleṁ | tetheṁ kāḻāceṁ nāṁva paḍileṁ |
bareṁ nasela anumānaleṁ | tarī puḍheṁ aikā || 13||

प्रजन्यकाळ शीतकाळ। उष्णकाळ संतोषकाळ।
सुखदुःखआनंदकाळ। प्रत्यये येतो॥ १४॥
prajanyakāḻa śītakāḻa | uṣṇakāḻa saṁtoṣakāḻa |
sukhaduḥkhaānaṁdakāḻa | pratyaye yeto || 14||

प्रातःकाळ माध्यानकाळ। सायंकाळ वसंतकाळ।
पर्वकाळ कठिणकाळ। जाणिजे लोकीं॥ १५॥
prātaḥkāḻa mādhyānakāḻa | sāyaṁkāḻa vasaṁtakāḻa |
parvakāḻa kaṭhiṇakāḻa | jāṇije lokīṁ || 15||

जन्मकाळ बाळत्वकाळ। तारुण्यकाळ वृधाप्यकाळ।
अंतकाळ विषमकाळ। वेळरूपें॥ १६॥
janmakāḻa bāḻatvakāḻa | tāruṇyakāḻa vṛdhāpyakāḻa |
aṁtakāḻa viṣamakāḻa | veḻarūpeṁ || 16||

सुकाळ आणि दुष्काळ। प्रदोषकाळ पुण्यकाळ।
सकळ वेळा मिळोन काळ। तयास म्हणावें॥ १७॥
sukāḻa āṇi duṣkāḻa | pradoṣakāḻa puṇyakāḻa |
sakaḻa veḻā miḻona kāḻa | tayāsa mhaṇāveṁ || 17||

असतें येक वाटतें येक। त्याचें नांव हीन विवेक।
नाना प्रवृत्तीचे लोक। प्रवृत्ति जाणती॥ १८॥
asateṁ yeka vāṭateṁ yeka | tyāceṁ nāṁva hīna viveka |
nānā pravṛttīce loka | pravṛtti jāṇatī || 18||

प्रवृत्ति चाले अधोमुखें। निवृत्ति धावे ऊर्धमुखें।
ऊर्धमुखें नाना सुखें। विवेकी जाणती॥ १९॥
pravṛtti cāle adhomukheṁ | nivṛtti dhāve ūrdhamukheṁ |
ūrdhamukheṁ nānā sukheṁ | vivekī jāṇatī || 19||

ब्रह्मांडरचना जेथून जाली। तेथें विवेकी दृष्टि घाली।
विवरतां विवरतां लाधली। पूर्वापर स्थिति॥ २०॥
brahmāṁḍaracanā jethūna jālī | tetheṁ vivekī dṛṣṭi ghālī |
vivaratāṁ vivaratāṁ lādhalī | pūrvāpara sthiti || 20||

प्रपंची असोन परमार्थ पाहे। तोहि ये स्थितीतें लाहे।
प्रारब्धयोगें करून राहे। लोकांमधें॥ २१॥
prapaṁcī asona paramārtha pāhe | tohi ye sthitīteṁ lāhe |
prārabdhayogeṁ karūna rāhe | lokāṁmadheṁ || 21||

सकळांचे येकचि मूळ। येक जाणते येक बाष्कळ।
विवेकें करून तत्काळ। परलोक साधावा॥ २२॥
sakaḻāṁce yekaci mūḻa | yeka jāṇate yeka bāṣkaḻa |
vivekeṁ karūna tatkāḻa | paraloka sādhāvā || 22||

तरीच जन्माचें सार्थक। भले पाहाती उभये लोक।
कारण मुळींचा विवेक। पाहिला पाहिजे॥ २३॥
tarīca janmāceṁ sārthaka | bhale pāhātī ubhaye loka |
kāraṇa muḻīṁcā viveka | pāhilā pāhije || 23||

विवेकहीन जे जन। ते जाणावे पशुसमान।
त्यांचे ऐकतां भाषण। परलोक कैंचा॥ २४॥
vivekahīna je jana | te jāṇāve paśusamāna |
tyāṁce aikatāṁ bhāṣaṇa | paraloka kaiṁcā || 24||

बरें आमचें काये गेलें। जें केलें तें फळास आलें।
पेरिलें तें उगवलें। भोगिती आतां॥ २५॥
bareṁ āmaceṁ kāye geleṁ | jeṁ keleṁ teṁ phaḻāsa āleṁ |
perileṁ teṁ ugavaleṁ | bhogitī ātāṁ || 25||

पुढेंहि करी तो पावे। भक्तियोगें भगवंत फावे।
देव भक्त मिळतां दुणावें। समाधान॥ २६॥
puḍheṁhi karī to pāve | bhaktiyogeṁ bhagavaṁta phāve |
deva bhakta miḻatāṁ duṇāveṁ | samādhāna || 26||

कीर्ति करून नाहीं मेले। उगेच आले आणि गेले।
शाहाणे होऊन भुलले। काये सांगवें॥ २७॥
kīrti karūna nāhīṁ mele | ugeca āle āṇi gele |
śāhāṇe hoūna bhulale | kāye sāṁgaveṁ || 27||

येथील येथें अवघेंचि राहातें। ऐसें प्रत्ययास हेतें।
कोण काये घेऊन जातें। सांगाना कां॥ २८॥
yethīla yetheṁ avagheṁci rāhāteṁ | aiseṁ pratyayāsa heteṁ |
koṇa kāye gheūna jāteṁ | sāṁgānā kāṁ || 28||

पदार्थीं असावें उदास। विवेक पाहावा सावकास।
येणेंकरितां जगदीश। अलभ्य लाभे॥ २९॥
padārthīṁ asāveṁ udāsa | viveka pāhāvā sāvakāsa |
yeṇeṁkaritāṁ jagadīśa | alabhya lābhe || 29||

जगदीशापरता लाभ नाहीं। कार्याकारण सर्व कांहीं।
संसार करित असतांहि। समाधान॥ ३०॥
jagadīśāparatā lābha nāhīṁ | kāryākāraṇa sarva kāṁhīṁ |
saṁsāra karita asatāṁhi | samādhāna || 30||

मागां होते जनकादिक। राज्य करितांहि अनेक।
तैसेचि आतां पुण्यश्लोक। कित्येक असती॥ ३१॥
māgāṁ hote janakādika | rājya karitāṁhi aneka |
taiseci ātāṁ puṇyaśloka | kityeka asatī || 31||

राजा असतां मृत्यु आला। लक्ष कोटी कबुल जाला।
तरि सोडिना तयाला। मृत्य कांहीं॥ ३२॥
rājā asatāṁ mṛtyu ālā | lakṣa koṭī kabula jālā |
tari soḍinā tayālā | mṛtya kāṁhīṁ || 32||

ऐसें हें पराधेन जिणें। यामधें दुखणें बाहाणें।
नाना उद्वेग चिंता करणें। किती म्हणोनि॥ ३३॥
aiseṁ heṁ parādhena jiṇeṁ | yāmadheṁ dukhaṇeṁ bāhāṇeṁ |
nānā udvega ciṁtā karaṇeṁ | kitī mhaṇoni || 33||

हाट भरला संसाराचा। नफा पाहावा देवाचा।
तरीच या कष्टाचा। परियाये होतो॥ ३४॥
hāṭa bharalā saṁsārācā | naphā pāhāvā devācā |
tarīca yā kaṣṭācā | pariyāye hoto || 34||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
काळरूपनिरूपणनाम समास आठवा॥ ८॥ १२.८
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
kāḻarūpanirūpaṇanāma samāsa āṭhavā || 8|| 12.8

समास नववा : यत्‍नशिकवण
samāsa navavā : yatnaśikavaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

दुर्बल नाचारी वोडगस्त। आळसी खादाड रिणगस्त।
मूर्खपणें अवघें वेस्त। कांहींच नाहीं॥ १॥
durbala nācārī voḍagasta | āḻasī khādāḍa riṇagasta |
mūrkhapaṇeṁ avagheṁ vesta | kāṁhīṁca nāhīṁ || 1||

खाया नाहीं जेवाया नाहीं। लेया नाहीं नेसाया नाहीं।
अंथराया नाहीं पांघराया नाहीं। कोंपट नाहीं अभागी॥ २॥
khāyā nāhīṁ jevāyā nāhīṁ | leyā nāhīṁ nesāyā nāhīṁ |
aṁtharāyā nāhīṁ pāṁgharāyā nāhīṁ | koṁpaṭa nāhīṁ abhāgī || 2||

सोयेरे नाहीं धायेरे नाहीं। इष्ट नाहीं मित्र नाहीं।
पाहातां कोठें वोळखी नाहीं। आश्रयेंविण परदेसी॥ ३॥
soyere nāhīṁ dhāyere nāhīṁ | iṣṭa nāhīṁ mitra nāhīṁ |
pāhātāṁ koṭheṁ voḻakhī nāhīṁ | āśrayeṁviṇa paradesī || 3||

तेणें कैसें करावें। काये जीवेंसीं धरावें।
वाचावें किं मरावें। कोण्या प्रकारें॥ ४॥
teṇeṁ kaiseṁ karāveṁ | kāye jīveṁsīṁ dharāveṁ |
vācāveṁ kiṁ marāveṁ | koṇyā prakāreṁ || 4||

ऐसें कोणीयेकें पुसिलें। कोणीयेकें उत्तर दिधलें।
श्रोतीं सावध ऐकिलें। पाहिजे आतां॥ ५॥
aiseṁ koṇīyekeṁ pusileṁ | koṇīyekeṁ uttara didhaleṁ |
śrotīṁ sāvadha aikileṁ | pāhije ātāṁ || 5||

लाहान थोर काम कांहीं। केल्यावेगळें होत नाहीं।
करंट्या सावध पाहीं। सदेव होसी॥ ६॥
lāhāna thora kāma kāṁhīṁ | kelyāvegaḻeṁ hota nāhīṁ |
karaṁṭyā sāvadha pāhīṁ | sadeva hosī || 6||

अंतरीं नाहीं सावधानता। येत्न ठाकेना पुरता।
सुखसंतोषाची वार्ता। तेथें कैंची॥ ७॥
aṁtarīṁ nāhīṁ sāvadhānatā | yetna ṭhākenā puratā |
sukhasaṁtoṣācī vārtā | tetheṁ kaiṁcī || 7||

म्हणोन आळस सोडावा। येत्‍न साक्षेपें जोडावा।
दुश्चितपणाचा मोडावा। थारा बळें॥ ८॥
mhaṇona āḻasa soḍāvā | yetna sākṣepeṁ joḍāvā |
duścitapaṇācā moḍāvā | thārā baḻeṁ || 8||

प्रातःकाळीं उठत जावें। प्रातःस्मरामि करावें।
नित्य नेमें स्मरावें। पाठांतर॥ ९॥
prātaḥkāḻīṁ uṭhata jāveṁ | prātaḥsmarāmi karāveṁ |
nitya nemeṁ smarāveṁ | pāṭhāṁtara || 9||

मागील उजळणी पुढें पाठ। नेम धरावा निकट।
बाष्कळपणाची वटवट। करूंच नये॥ १०॥
māgīla ujaḻaṇī puḍheṁ pāṭha | nema dharāvā nikaṭa |
bāṣkaḻapaṇācī vaṭavaṭa | karūṁca naye || 10||

दिशेकडे दुरी जावें। सुचिस्मंत होऊन यावें।
येतां कांहीं तरी आणावें। रितें खोटें॥ ११॥
diśekaḍe durī jāveṁ | sucismaṁta hoūna yāveṁ |
yetāṁ kāṁhīṁ tarī āṇāveṁ | riteṁ khoṭeṁ || 11||

धूतवस्त्रें घालावीं पिळून। करावें चरणक्षाळण।
देवदर्शन देवार्चन। येथासांग॥ १२॥
dhūtavastreṁ ghālāvīṁ piḻūna | karāveṁ caraṇakṣāḻaṇa |
devadarśana devārcana | yethāsāṁga || 12||

कांहीं फळाहार घ्यावा। पुढें वेवसाये करावा।
लोक आपला परावा। म्हणत जावा॥ १३॥
kāṁhīṁ phaḻāhāra ghyāvā | puḍheṁ vevasāye karāvā |
loka āpalā parāvā | mhaṇata jāvā || 13||

सुंदर अक्षर ल्याहावें। पष्ट नेमस्त वाचावें।
विवरविवरों जाणावें। अर्थांतर॥ १४॥
suṁdara akṣara lyāhāveṁ | paṣṭa nemasta vācāveṁ |
vivaravivaroṁ jāṇāveṁ | arthāṁtara || 14||

नेमस्त नेटकें पुसावें। विशद करून सांगावें।
प्रत्ययेंविण बोलावें। तेंचि पाप॥ १५॥
nemasta neṭakeṁ pusāveṁ | viśada karūna sāṁgāveṁ |
pratyayeṁviṇa bolāveṁ | teṁci pāpa || 15||

सावधानता असावी। नीतिमर्याद राखावी।
जनास माने ऐसी करावी। क्रियासिद्धि॥ १६॥
sāvadhānatā asāvī | nītimaryāda rākhāvī |
janāsa māne aisī karāvī | kriyāsiddhi || 16||

आलियाचें समाधान। हरिकथा निरूपण।
सर्वदा प्रसंग पाहोन। वर्तत जावें॥ १७॥
āliyāceṁ samādhāna | harikathā nirūpaṇa |
sarvadā prasaṁga pāhona | vartata jāveṁ || 17||

ताळ धाटी मुद्रा शुद्ध। अर्थ प्रमये अन्वये शुद्ध।
गद्यपद्यें दृष्टांत शुद्ध। अन्वयाचे॥ १८॥
tāḻa dhāṭī mudrā śuddha | artha pramaye anvaye śuddha |
gadyapadyeṁ dṛṣṭāṁta śuddha | anvayāce || 18||

गाणें वाजवणें नाचणें। हस्तन्यास दाखवणें।
सभारंजकें वचनें। आडकथा छंदबंद॥ १९॥
gāṇeṁ vājavaṇeṁ nācaṇeṁ | hastanyāsa dākhavaṇeṁ |
sabhāraṁjakeṁ vacaneṁ | āḍakathā chaṁdabaṁda || 19||

बहुतांचें समाधान राखावें। बहुतांस मानेल तें बोलावें।
विलग पडों नेदावें। कथेमधें॥ २०॥
bahutāṁceṁ samādhāna rākhāveṁ | bahutāṁsa mānela teṁ bolāveṁ |
vilaga paḍoṁ nedāveṁ | kathemadheṁ || 20||

लोकांस उदंड वाजी आणूं नये। लोकांचे उकलावें हृदये।
तरी मग स्वभावें होये। नामघोष॥ २१॥
lokāṁsa udaṁḍa vājī āṇūṁ naye | lokāṁce ukalāveṁ hṛdaye |
tarī maga svabhāveṁ hoye | nāmaghoṣa || 21||

भक्ति ज्ञान वैराग्य योग। नाना साधनाचे प्रयोग।
जेणें तुटे भवरोग। मननमात्रें॥ २२॥
bhakti jñāna vairāgya yoga | nānā sādhanāce prayoga |
jeṇeṁ tuṭe bhavaroga | mananamātreṁ || 22||

जैसें बोलणें बोलावें। तैसेंचि चालणें चालावें।
मग महंतलीळा स्वभावें। आंगीं बाणे॥ २३॥
jaiseṁ bolaṇeṁ bolāveṁ | taiseṁci cālaṇeṁ cālāveṁ |
maga mahaṁtalīḻā svabhāveṁ | āṁgīṁ bāṇe || 23||

युक्तिवीण साजिरा योग। तो दुराशेचा रोग।
संगतीच्या लोकांचा भोग। उभा ठेला॥ २४॥
yuktivīṇa sājirā yoga | to durāśecā roga |
saṁgatīcyā lokāṁcā bhoga | ubhā ṭhelā || 24||

ऐसें न करावें सर्वथा। जनास पावऊं नये वेथा।
हृदईं चिंतावें समर्थ। रघुनाथजीसी॥ २५॥
aiseṁ na karāveṁ sarvathā | janāsa pāvaūṁ naye vethā |
hṛdaīṁ ciṁtāveṁ samartha | raghunāthajīsī || 25||

उदासवृत्तिस मानवे जन। विशेष कथानिरूपण।
रामकथा ब्रह्मांड भेदून। पैलाड न्यावी॥ २६॥
udāsavṛttisa mānave jana | viśeṣa kathānirūpaṇa |
rāmakathā brahmāṁḍa bhedūna | pailāḍa nyāvī || 26||

सांग महंती संगीत गाणें। तेथें वैभवास काय उणें।
नभामाजी तारांगणें। तैसे लोक॥ २७॥
sāṁga mahaṁtī saṁgīta gāṇeṁ | tetheṁ vaibhavāsa kāya uṇeṁ |
nabhāmājī tārāṁgaṇeṁ | taise loka || 27||

आकलबंद नाहीं जेथें। अवघेंचि विश्कळित तेथें।
येकें आकलेविण तें। काये आहे॥ २८॥
ākalabaṁda nāhīṁ jetheṁ | avagheṁci viśkaḻita tetheṁ |
yekeṁ ākaleviṇa teṁ | kāye āhe || 28||

घालून अकलेचा पवाड। व्हावें ब्रह्मांडाहून जाड।
तेथें कैचें आणिले द्वाड। करंटपण॥ २९॥
ghālūna akalecā pavāḍa | vhāveṁ brahmāṁḍāhūna jāḍa |
tetheṁ kaiceṁ āṇile dvāḍa | karaṁṭapaṇa || 29||

येथें आशंका फिटली। बुद्धि येत्‍नीं प्रवेशली।
कांहींयेक आशा वाढली। अंतःकर्णी॥ ३०॥
yetheṁ āśaṁkā phiṭalī | buddhi yetnīṁ praveśalī |
kāṁhīṁyeka āśā vāḍhalī | aṁtaḥkarṇī || 30||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
यत्‍नशिकवणनाम समास नववा॥ ९॥ १२.९
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
yatnaśikavaṇanāma samāsa navavā || 9|| 12.9

समास दहावा : उत्तमपुरुषह्निरूपण
samāsa dahāvā : uttamapuruṣahnirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

आपण येथेष्ट जेवणें। उरलें तें अन्न वाटणें।
परंतु वाया दवडणें। हा धर्म नव्हे॥ १॥
āpaṇa yetheṣṭa jevaṇeṁ | uraleṁ teṁ anna vāṭaṇeṁ |
paraṁtu vāyā davaḍaṇeṁ | hā dharma navhe || 1||

तैसें ज्ञानें तृप्त व्हावें। तेंचि ज्ञान जनास सांगावें।
तरतेन बुडों नेदावें। बुडतयासी॥ २॥
taiseṁ jñāneṁ tṛpta vhāveṁ | teṁci jñāna janāsa sāṁgāveṁ |
taratena buḍoṁ nedāveṁ | buḍatayāsī || 2||

उत्तम गुण स्वयें घ्यावे। ते बहुतांस सांगावे।
वर्तल्याविण बोलावे। ते शब्द मिथ्या॥ ३॥
uttama guṇa svayeṁ ghyāve | te bahutāṁsa sāṁgāve |
vartalyāviṇa bolāve | te śabda mithyā || 3||

स्नान संध्या देवार्चन। येकाग्र करावें जपध्यान।
हरिकथा निरूपण। केलें पाहिजे॥ ४॥
snāna saṁdhyā devārcana | yekāgra karāveṁ japadhyāna |
harikathā nirūpaṇa | keleṁ pāhije || 4||

शरीर परोपकारीं लावावें। बहुतांच्या कार्यास यावें।
उणें पडों नेदावें। कोणियेकाचें॥ ५॥
śarīra paropakārīṁ lāvāveṁ | bahutāṁcyā kāryāsa yāveṁ |
uṇeṁ paḍoṁ nedāveṁ | koṇiyekāceṁ || 5||

आडले जाकसलें जाणावें। यथानशक्ति कामास यावें।
मृदवचनें बोलत जावें। कोणीयेकासी॥ ६॥
āḍale jākasaleṁ jāṇāveṁ | yathānaśakti kāmāsa yāveṁ |
mṛdavacaneṁ bolata jāveṁ | koṇīyekāsī || 6||

दुसऱ्याच्या दुःखें दुःखवावें। परसंतोषें सुखी व्हावें।
प्राणीमात्रास मेळऊन घ्यावें। बऱ्या शब्दें॥ ७॥
dusayācyā duḥkheṁ duḥkhavāveṁ | parasaṁtoṣeṁ sukhī vhāveṁ |
prāṇīmātrāsa meḻaūna ghyāveṁ | bayā śabdeṁ || 7||

बहुतांचे अन्याये क्ष्मावे। बहुतांचे कार्यभाग करावे।
आपल्यापरीस व्हावे। पारखे जन॥ ८॥
bahutāṁce anyāye kṣmāve | bahutāṁce kāryabhāga karāve |
āpalyāparīsa vhāve | pārakhe jana || 8||

दुसऱ्याचें अंतरजाणावें। तदनुसारचि वर्तावें।
लोकांस परीक्षित जावें। नाना प्रकारें॥ ९॥
dusayāceṁ aṁtarajāṇāveṁ | tadanusāraci vartāveṁ |
lokāṁsa parīkṣita jāveṁ | nānā prakāreṁ || 9||

नेमकचि बोलावें। तत्काळचि प्रतिवचन द्यावें।
कदापी रागास न यावें। क्ष्मारूपें॥ १०॥
nemakaci bolāveṁ | tatkāḻaci prativacana dyāveṁ |
kadāpī rāgāsa na yāveṁ | kṣmārūpeṁ || 10||

आलस्य अवघाच दवडावा। येत्‍न उदंडचि करावा।
शब्दमत्सर न करावा। कोणीयेकाचा॥ ११॥
ālasya avaghāca davaḍāvā | yetna udaṁḍaci karāvā |
śabdamatsara na karāvā | koṇīyekācā || 11||

उत्तम पदार्थ दुसऱ्यास द्यावा। शब्द निवडून बोलावा।
सावधपणें करीत जावा। संसार आपला॥ १२॥
uttama padārtha dusayāsa dyāvā | śabda nivaḍūna bolāvā |
sāvadhapaṇeṁ karīta jāvā | saṁsāra āpalā || 12||

मरणाचें स्मरण असावें। हरिभक्तीस सादर व्हावें।
मरोन कीर्तीस उरवावें। येणें प्रकारें॥ १३॥
maraṇāceṁ smaraṇa asāveṁ | haribhaktīsa sādara vhāveṁ |
marona kīrtīsa uravāveṁ | yeṇeṁ prakāreṁ || 13||

नेमकपणें वर्तों लागला। तो बहुतांस कळों आला।
सर्व आर्जवी तयाला। काये उणें॥ १४॥
nemakapaṇeṁ vartoṁ lāgalā | to bahutāṁsa kaḻoṁ ālā |
sarva ārjavī tayālā | kāye uṇeṁ || 14||

ऐसा उत्तम गुणी विशेष। तयास म्हणावें पुरुष।
जयाच्या भजनें जगदीश। तृप्त होये॥ १५॥
aisā uttama guṇī viśeṣa | tayāsa mhaṇāveṁ puruṣa |
jayācyā bhajaneṁ jagadīśa | tṛpta hoye || 15||

उदंड धिःकारून बोलती। तरी चळों नेदावी शांति।
दुर्जनास मिळोन जाती। धन्य ते साधु॥ १६॥
udaṁḍa dhiḥkārūna bolatī | tarī caḻoṁ nedāvī śāṁti |
durjanāsa miḻona jātī | dhanya te sādhu || 16||

उत्तम गुणीं श्रृंघारला। ज्ञानवैराग्यें शोभला।
तोची येक जाणावा भला। भूमंडळीं॥ १७॥
uttama guṇīṁ śrṛṁghāralā | jñānavairāgyeṁ śobhalā |
tocī yeka jāṇāvā bhalā | bhūmaṁḍaḻīṁ || 17||

स्वयें आपण कष्टावें। बहुतांचें सोसित जावें।
झिजोन कीर्तीस उरवावें। नाना प्रकारें॥ १८॥
svayeṁ āpaṇa kaṣṭāveṁ | bahutāṁceṁ sosita jāveṁ |
jhijona kīrtīsa uravāveṁ | nānā prakāreṁ || 18||

कीर्ती पाहों जातां सुख नाहीं। सुख पाहातां कीर्ती नाहीं।
विचारेंविण कोठेंचि नाहीं। सामाधान॥ १९॥
kīrtī pāhoṁ jātāṁ sukha nāhīṁ | sukha pāhātāṁ kīrtī nāhīṁ |
vicāreṁviṇa koṭheṁci nāhīṁ | sāmādhāna || 19||

परांतरास न लावावा ढका। कदापि पडों नेदावा चुका।
स्मासीळ तयाच्या तुका। हानी नाहीं॥ २०॥
parāṁtarāsa na lāvāvā ḍhakā | kadāpi paḍoṁ nedāvā cukā |
smāsīḻa tayācyā tukā | hānī nāhīṁ || 20||

आपलें अथवा परावें। कार्य अवघेंच करावें।
प्रसंगीं कामास चुकवावें। हें विहित नव्हे॥ २१॥
āpaleṁ athavā parāveṁ | kārya avagheṁca karāveṁ |
prasaṁgīṁ kāmāsa cukavāveṁ | heṁ vihita navhe || 21||

बरें बोलतां सुख वाटतें। हें तों प्रत्यक्ष कळतें।
आत्मवत परावें तें। मानीत जावें॥ २२॥
bareṁ bolatāṁ sukha vāṭateṁ | heṁ toṁ pratyakṣa kaḻateṁ |
ātmavata parāveṁ teṁ | mānīta jāveṁ || 22||

कठिण शब्दें वाईट वाटतें। तें तों प्रत्ययास येतें।
तरी मग वाईट बोलावें तें। काये निमित्य॥ २३॥
kaṭhiṇa śabdeṁ vāīṭa vāṭateṁ | teṁ toṁ pratyayāsa yeteṁ |
tarī maga vāīṭa bolāveṁ teṁ | kāye nimitya || 23||

आपणास चिमोट घेतला। तेणें कासाविस जाला।
आपणावरून दुसऱ्याला। राखत जावें॥ २४॥
āpaṇāsa cimoṭa ghetalā | teṇeṁ kāsāvisa jālā |
āpaṇāvarūna dusayālā | rākhata jāveṁ || 24||

जे दुसऱ्यास दुःख करी। ते अपवित्र वैखरी।
आपणास घात करी। कोणियेके प्रसंगीं॥ २५॥
je dusayāsa duḥkha karī | te apavitra vaikharī |
āpaṇāsa ghāta karī | koṇiyeke prasaṁgīṁ || 25||

पेरिलें ते उगवतें। बोलण्यासारिखें उत्तर येतें।
तरी मग कर्कश बोलावें तें। काये निमित्य॥ २६॥
perileṁ te ugavateṁ | bolaṇyāsārikheṁ uttara yeteṁ |
tarī maga karkaśa bolāveṁ teṁ | kāye nimitya || 26||

आपल्या पुरुषार्थवैभवें। बहुतांस सुखी करावें।
परंतु कष्टी करावें। हे राक्षेसी क्रिया॥ २७॥
āpalyā puruṣārthavaibhaveṁ | bahutāṁsa sukhī karāveṁ |
paraṁtu kaṣṭī karāveṁ | he rākṣesī kriyā || 27||

दंभ दर्प अभिमान। क्रोध आणी कठिण वचन।
हें अज्ञानाचें लक्षण। भगवद्‍गीतेंत बोलिलें॥ २८॥
daṁbha darpa abhimāna | krodha āṇī kaṭhiṇa vacana |
heṁ ajñānāceṁ lakṣaṇa | bhagavadgīteṁta bolileṁ || 28||

जो उत्तम गुणें शोभला। तोचि पुरुष माहा भला।
कित्येक लोक तयाला। शोधीत फिरती॥ २९॥
jo uttama guṇeṁ śobhalā | toci puruṣa māhā bhalā |
kityeka loka tayālā | śodhīta phiratī || 29||

क्रियेविण शब्दज्ञान। तेंचि स्वानाचें वमन।
भले तेथें अवलोकन। कदापी न करिती॥ ३०॥
kriyeviṇa śabdajñāna | teṁci svānāceṁ vamana |
bhale tetheṁ avalokana | kadāpī na karitī || 30||

मनापासून भक्ति करणें। उत्तम गुण अगत्य धरणें।
तया माहांपुरुषाकारणें। धुंडीत येती॥ ३१॥
manāpāsūna bhakti karaṇeṁ | uttama guṇa agatya dharaṇeṁ |
tayā māhāṁpuruṣākāraṇeṁ | dhuṁḍīta yetī || 31||

ऐसा जो माहानुभाव। तेणें करावा समुदाव।
भक्तियोगें देवाधिदेव। आपुला करावा॥ ३२॥
aisā jo māhānubhāva | teṇeṁ karāvā samudāva |
bhaktiyogeṁ devādhideva | āpulā karāvā || 32||

आपण आवचितें मरोन जावें। मग भजन कोणें करावें।
याकारणें भजनास लावावे। बहुत लोक॥ ३३॥
āpaṇa āvaciteṁ marona jāveṁ | maga bhajana koṇeṁ karāveṁ |
yākāraṇeṁ bhajanāsa lāvāve | bahuta loka || 33||

आमची प्रतिज्ञा ऐसी। कांहीं न मागावें शिष्यासी।
आपणामागें जगदीशासी। भजत जावें॥ ३४॥
āmacī pratijñā aisī | kāṁhīṁ na māgāveṁ śiṣyāsī |
āpaṇāmāgeṁ jagadīśāsī | bhajata jāveṁ || 34||

याकारणें समुदाव। जाला पाहिजे मोहोछाव।
हातोहातीं देवाधिदेव। वोळेसा करावा॥ ३५॥
yākāraṇeṁ samudāva | jālā pāhije mohochāva |
hātohātīṁ devādhideva | voḻesā karāvā || 35||

आता समुदायाकारणें। पाहिजेती दोनी लक्षणें।
श्रोतीं येथें सावधपणें। मन घालावें॥ ३६॥
ātā samudāyākāraṇeṁ | pāhijetī donī lakṣaṇeṁ |
śrotīṁ yetheṁ sāvadhapaṇeṁ | mana ghālāveṁ || 36||

जेणें बहुतांस घडे भक्ति। ते हे रोकडी प्रबोधशक्ति।
बहुतांचें मनोगत हातीं। घेतलें पाहिजे॥ ३७॥
jeṇeṁ bahutāṁsa ghaḍe bhakti | te he rokaḍī prabodhaśakti |
bahutāṁceṁ manogata hātīṁ | ghetaleṁ pāhije || 37||

मागा बोलिले उत्तम गुण। तयास मानिती प्रमाण।
प्रबोधशक्तीचें लक्षण। पुढें चाले॥ ३८॥
māgā bolile uttama guṇa | tayāsa mānitī pramāṇa |
prabodhaśaktīceṁ lakṣaṇa | puḍheṁ cāle || 38||

बोलण्यासारिखें चालणें। स्वयें करून बोलणें।
तयाचीं वचनें प्रमाणें। मानिती जनीं॥ ३९॥
bolaṇyāsārikheṁ cālaṇeṁ | svayeṁ karūna bolaṇeṁ |
tayācīṁ vacaneṁ pramāṇeṁ | mānitī janīṁ || 39||

जें जें जनास मानेना। तें तें जनहि मानीना।
आपण येकला जन नाना। सृष्टिमधें॥ ४०॥
jeṁ jeṁ janāsa mānenā | teṁ teṁ janahi mānīnā |
āpaṇa yekalā jana nānā | sṛṣṭimadheṁ || 40||

म्हणोन सांगाती असावे। मानत मानत शिकवावे।
हळु हळु सेवटा न्यावे। विवेकानें॥ ४१॥
mhaṇona sāṁgātī asāve | mānata mānata śikavāve |
haḻu haḻu sevaṭā nyāve | vivekāneṁ || 41||

परंतु हे विवेकाचीं कामें। विवेकी करील नेमें।
इतर ते बापुडे भ्रमें। भांडोंच लागले॥ ४२॥
paraṁtu he vivekācīṁ kāmeṁ | vivekī karīla nemeṁ |
itara te bāpuḍe bhrameṁ | bhāṁḍoṁca lāgale || 42||

बहुतांसीं भांडतां येकला। शैन्यावांचून पुरवला।
याकारणें बहुतांला। राजी राखावें॥ ४३॥
bahutāṁsīṁ bhāṁḍatāṁ yekalā | śainyāvāṁcūna puravalā |
yākāraṇeṁ bahutāṁlā | rājī rākhāveṁ || 43||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
उत्तमपुरुषनिरूपणनाम समास दहावा॥ १०॥ १२.१०
॥ दशक बरावा समाप्त॥
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
uttamapuruṣanirūpaṇanāma samāsa dahāvā || 10|| 12.10
|| daśaka barāvā samāpta ||