॥ दशक विसावा : पूर्णनाम॥ २०॥
|| daśaka visāvā : pūrṇanāma || 20||

समास पहिला : पूर्णापूर्णनिरूपण
samāsa pahilā : pūrṇāpūrṇanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

प्राणीव्यापक मन व्यापक। पृथ्वी व्यापक तेज व्यापक।
वायो आकाश त्रिगुण व्यापक। अंतरात्मा मूळमाया॥ १॥
prāṇīvyāpaka mana vyāpaka | pṛthvī vyāpaka teja vyāpaka |
vāyo ākāśa triguṇa vyāpaka | aṁtarātmā mūḻamāyā || 1||

निर्गुण ब्रह्म तें व्यापक। ऐसें अवघेंच व्यापक।
तरी हें सगट किं काये येक। भेद आहे॥ २॥
nirguṇa brahma teṁ vyāpaka | aiseṁ avagheṁca vyāpaka |
tarī heṁ sagaṭa kiṁ kāye yeka | bheda āhe || 2||

आत्मा आणि निरंजन। येणेंहि वाटतो अनुमान।
आत्मा सगुण किं निर्गुण। आणि निरंजन॥ ३॥
ātmā āṇi niraṁjana | yeṇeṁhi vāṭato anumāna |
ātmā saguṇa kiṁ nirguṇa | āṇi niraṁjana || 3||

श्रोता संदेहीं पदिला। तेणें संदेह वाढला।
अनुमान धरून बैसला। कोण तो कैसा॥ ४॥
śrotā saṁdehīṁ padilā | teṇeṁ saṁdeha vāḍhalā |
anumāna dharūna baisalā | koṇa to kaisā || 4||

ऐका पहिली आशंका। अवघा गल्बला करूं नका।
प्रगट करून विवेका। प्रत्यये पाहावा॥ ५॥
aikā pahilī āśaṁkā | avaghā galbalā karūṁ nakā |
pragaṭa karūna vivekā | pratyaye pāhāvā || 5||

शरीपाडें सामर्थ्यपाडें। प्राणी व्याप करी निवाडें।
परी पाहतां मनायेवढें। चपळ नाहीं॥ ६॥
śarīpāḍeṁ sāmarthyapāḍeṁ | prāṇī vyāpa karī nivāḍeṁ |
parī pāhatāṁ manāyevaḍheṁ | capaḻa nāhīṁ || 6||

चपळपण येकदेसी। पूर्ण व्यापकता नव्हे त्यासी।
पाहातां पृथ्वीच्या व्यापासी। सीमा आहे॥ ७॥
capaḻapaṇa yekadesī | pūrṇa vyāpakatā navhe tyāsī |
pāhātāṁ pṛthvīcyā vyāpāsī | sīmā āhe || 7||

तैसेंचि आप आणि तेज। अपूर्ण दिसती सहज।
वायो चपळ समज। येकदेसी॥ ८॥
taiseṁci āpa āṇi teja | apūrṇa disatī sahaja |
vāyo capaḻa samaja | yekadesī || 8||

गगन आणि निरंजन। तें पूर्ण व्यापक सघन।
कोणीयेक अनुमान। तेथें असेचिना॥ ९॥
gagana āṇi niraṁjana | teṁ pūrṇa vyāpaka saghana |
koṇīyeka anumāna | tetheṁ asecinā || 9||

त्रिगुण गुणक्षोभिणी माया। माईक जाईल विलया।
अपूर्ण येकदेसी तया। पूर्ण व्यापकता न घडे॥ १०॥
triguṇa guṇakṣobhiṇī māyā | māīka jāīla vilayā |
apūrṇa yekadesī tayā | pūrṇa vyāpakatā na ghaḍe || 10||

आत्मा आणि निरंजन। हें दोहिकडे नामाभिधान।
अर्थान्वये समजोन। बोलणें करावें॥ ११॥
ātmā āṇi niraṁjana | heṁ dohikaḍe nāmābhidhāna |
arthānvaye samajona | bolaṇeṁ karāveṁ || 11||

आत्मा मन अत्यंत चपळ। तरी हें व्यापक नव्हेचि केवळ।
सुचित अंतःकर्ण निवळ। करून पाहावें॥ १२॥
ātmā mana atyaṁta capaḻa | tarī heṁ vyāpaka navheci kevaḻa |
sucita aṁtaḥkarṇa nivaḻa | karūna pāhāveṁ || 12||

अंतराळीं पाहातां पाताळी नाहीं। पाताळीं पाहातां अंतराळीं नाहीं।
पूर्णपणें वसत नाहीं। चहुंकडे॥ १३॥
aṁtarāḻīṁ pāhātāṁ pātāḻī nāhīṁ | pātāḻīṁ pāhātāṁ aṁtarāḻīṁ nāhīṁ |
pūrṇapaṇeṁ vasata nāhīṁ | cahuṁkaḍe || 13||

पुढें पाहातां मागें नाहीं। मागें पाहातां पुढें नाहीं।
वाम सव्य व्याप नाहीं। दशदिशा॥ १४॥
puḍheṁ pāhātāṁ māgeṁ nāhīṁ | māgeṁ pāhātāṁ puḍheṁ nāhīṁ |
vāma savya vyāpa nāhīṁ | daśadiśā || 14||

चहुंकडे निशाणें मांडावीं। येकसरीं कैसीं सिवावीं।
याकारणें समजोन उगवी। प्रत्ययें आपणासी॥ १५॥
cahuṁkaḍe niśāṇeṁ māṁḍāvīṁ | yekasarīṁ kaisīṁ sivāvīṁ |
yākāraṇeṁ samajona ugavī | pratyayeṁ āpaṇāsī || 15||

सूर्य आला प्रतिबिंबला। हाहि दृष्टांत न घडे वस्तुला।
वस्तुरूप निर्गुणाला। म्हणिजेत आहे॥ १६॥
sūrya ālā pratibiṁbalā | hāhi dṛṣṭāṁta na ghaḍe vastulā |
vasturūpa nirguṇālā | mhaṇijeta āhe || 16||

घटाकाश मठकाश। हाहि दृष्टांत विशेष।
तुळूं जातां निर्गुणास। साम्यता येते॥ १७॥
ghaṭākāśa maṭhakāśa | hāhi dṛṣṭāṁta viśeṣa |
tuḻūṁ jātāṁ nirguṇāsa | sāmyatā yete || 17||

ब्रह्मींचा अंश आकाश। आणी आत्म्याचा अंश मानस।
दोहींचा अनुभव प्रत्ययास। येथें घ्यावा॥ १८॥
brahmīṁcā aṁśa ākāśa | āṇī ātmyācā aṁśa mānasa |
dohīṁcā anubhava pratyayāsa | yetheṁ ghyāvā || 18||

गगन आणि हें मन। कैसे होती समान।
मननसीळ महाजन। सकळहि जाणती॥ १९॥
gagana āṇi heṁ mana | kaise hotī samāna |
mananasīḻa mahājana | sakaḻahi jāṇatī || 19||

मन हें पुढें वावडे। मागें आवघेंचि रितें पडे।
पूर्ण गगनास साम्यता घडे। कोण्या प्रकारें॥ २०॥
mana heṁ puḍheṁ vāvaḍe | māgeṁ āvagheṁci riteṁ paḍe |
pūrṇa gaganāsa sāmyatā ghaḍe | koṇyā prakāreṁ || 20||

परब्रह्मचि अचळ। आणि पर्वतासहि म्हणती अचळ।
दिनीही येक केवळ। हें कैसें म्हणावें॥ २१॥
parabrahmaci acaḻa | āṇi parvatāsahi mhaṇatī acaḻa |
dinīhī yeka kevaḻa | heṁ kaiseṁ mhaṇāveṁ || 21||

ज्ञान विज्ञान विपरितज्ञान। तिनी कैसीं होती समान।
याचा प्रत्ययो मनन। करून पाहावा॥ २२॥
jñāna vijñāna viparitajñāna | tinī kaisīṁ hotī samāna |
yācā pratyayo manana | karūna pāhāvā || 22||

ज्ञान म्हणिजे जाणणें। अज्ञान म्हणिजे नेणणें।
विपरितज्ञान म्हणिजे देखणें। येकाचें येक॥ २३॥
jñāna mhaṇije jāṇaṇeṁ | ajñāna mhaṇije neṇaṇeṁ |
viparitajñāna mhaṇije dekhaṇeṁ | yekāceṁ yeka || 23||

जाणणें नेणणें वेगळें केलें। ढोबळें पंचभूतिक उरलें।
विपरीतज्ञान समजलें। पाहिजे जीवीं॥ २४॥
jāṇaṇeṁ neṇaṇeṁ vegaḻeṁ keleṁ | ḍhobaḻeṁ paṁcabhūtika uraleṁ |
viparītajñāna samajaleṁ | pāhije jīvīṁ || 24||

द्रष्टा साक्षी अंतरात्मा। जीवात्माची होये शिवात्मा।
पुढें शिवात्मा तोचि जीवात्मा। जन्म घेतो॥ २५॥
draṣṭā sākṣī aṁtarātmā | jīvātmācī hoye śivātmā |
puḍheṁ śivātmā toci jīvātmā | janma gheto || 25||

आत्मत्वीं जन्ममरण लागे। आत्मत्वीं जन्ममरण न भंगे।
संभवामि युगे युगे। ऐसे हें वचन॥ २६॥
ātmatvīṁ janmamaraṇa lāge | ātmatvīṁ janmamaraṇa na bhaṁge |
saṁbhavāmi yuge yuge | aise heṁ vacana || 26||

जीव येकदेसी नर। विचारें जाला विश्वंभर।
विश्वंभरास संसार। चुकेना कीं॥ २७॥
jīva yekadesī nara | vicāreṁ jālā viśvaṁbhara |
viśvaṁbharāsa saṁsāra | cukenā kīṁ || 27||

ज्ञान आणि अज्ञान। वृत्तिरूपें हें समान।
निवृत्तिरूपें विज्ञान। जालें पाहिजे॥ २८॥
jñāna āṇi ajñāna | vṛttirūpeṁ heṁ samāna |
nivṛttirūpeṁ vijñāna | jāleṁ pāhije || 28||

ज्ञानें येवढें ब्रह्मांड केलें। ज्ञानें येवढें वाढविलें।
नाना विकाराचें वळलें। तें हें ज्ञान॥ २९॥
jñāneṁ yevaḍheṁ brahmāṁḍa keleṁ | jñāneṁ yevaḍheṁ vāḍhavileṁ |
nānā vikārāceṁ vaḻaleṁ | teṁ heṁ jñāna || 29||

आठवें देह ब्रह्मांडीचें। तें हें ज्ञान साचें।
विज्ञानरूप विदेहाचें। पद पाविजे॥ ३०॥
āṭhaveṁ deha brahmāṁḍīceṁ | teṁ heṁ jñāna sāceṁ |
vijñānarūpa videhāceṁ | pada pāvije || 30||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
पूर्णापूर्णनिरूपणनाम समास पहिला॥ १॥ २०.१
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
pūrṇāpūrṇanirūpaṇanāma samāsa pahilā || 1|| 20.1

समास दुसरा : सृष्टीत्रिविधलक्षणनिरूपण
samāsa dusarā : sṛṣṭītrividhalakṣaṇanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

मूळमाया नस्तां चंचळ। निर्गुण ब्रह्म तें निश्चळ।
जैसें गगन अंतराळ। चहुंकडे॥ १॥
mūḻamāyā nastāṁ caṁcaḻa | nirguṇa brahma teṁ niścaḻa |
jaiseṁ gagana aṁtarāḻa | cahuṁkaḍe || 1||

दृश्य आलें आणि गेलें। परी तें ब्रह्म संचलें।
जैसें गगन कोंदाटलें। चहुंकडे॥ २॥
dṛśya āleṁ āṇi geleṁ | parī teṁ brahma saṁcaleṁ |
jaiseṁ gagana koṁdāṭaleṁ | cahuṁkaḍe || 2||

जिकडे पाहावें तिकडे अपार। कोणेकडे नाहीं पार।
येकजिनसी स्वतंत्र। दुसरें नाहीं॥ ३॥
jikaḍe pāhāveṁ tikaḍe apāra | koṇekaḍe nāhīṁ pāra |
yekajinasī svataṁtra | dusareṁ nāhīṁ || 3||

ब्रह्मांडावरतें बैसावें। अवकाश भकास अवलोकावें।
तेथें चंचळ व्यापकाच्या नांवें। सुन्याकार॥ ४॥
brahmāṁḍāvarateṁ baisāveṁ | avakāśa bhakāsa avalokāveṁ |
tetheṁ caṁcaḻa vyāpakācyā nāṁveṁ | sunyākāra || 4||

दृश्य विवेकें काढिलें। मग परब्रह्म कोंदाटलें।
कोणासीच अनुमानलें। नाहीं कदा॥ ५॥
dṛśya vivekeṁ kāḍhileṁ | maga parabrahma koṁdāṭaleṁ |
koṇāsīca anumānaleṁ | nāhīṁ kadā || 5||

अधोर्ध पाहातां चहुंकडे। निर्गुण ब्रह्म जिकडे तिकडे।
मन धांवेल कोणेकडे। अंत पाहावया॥ ६॥
adhordha pāhātāṁ cahuṁkaḍe | nirguṇa brahma jikaḍe tikaḍe |
mana dhāṁvela koṇekaḍe | aṁta pāhāvayā || 6||

दृश्य चळे ब्रह्म चळेना। दृश्य कळे ब्रह्म कळेना।
दृश्य आकळे ब्रह्म आकळेना। कल्पनेसी॥ ७॥
dṛśya caḻe brahma caḻenā | dṛśya kaḻe brahma kaḻenā |
dṛśya ākaḻe brahma ākaḻenā | kalpanesī || 7||

कल्पना म्हणिजे कांहींच नाहीं। ब्रह्म दाटले ठाईंचा ठाईं।
वाक्यार्थ विवरत जाई। म्हणिजे बरें॥ ८॥
kalpanā mhaṇije kāṁhīṁca nāhīṁ | brahma dāṭale ṭhāīṁcā ṭhāīṁ |
vākyārtha vivarata jāī | mhaṇije bareṁ || 8||

परब्रह्मायेवढें थोर नाहीं। श्रवणापरतें साधन नाहीं।
कळल्याविण कांहींच नाहीं। समाधान॥ ९॥
parabrahmāyevaḍheṁ thora nāhīṁ | śravaṇāparateṁ sādhana nāhīṁ |
kaḻalyāviṇa kāṁhīṁca nāhīṁ | samādhāna || 9||

पिप्लीकामार्गें हळु हळु घडे। विहंगमें फळासी गांठी पडे।
साधक मननीं पवाडे। म्हणिजे बरें॥ १०॥
piplīkāmārgeṁ haḻu haḻu ghaḍe | vihaṁgameṁ phaḻāsī gāṁṭhī paḍe |
sādhaka mananīṁ pavāḍe | mhaṇije bareṁ || 10||

परब्रह्मासारिखें दुसरें। कांहींच नाहीं खरें।
निंदा आणि स्तुतिउत्तरें। परब्रह्मीं नाहीं॥ ११॥
parabrahmāsārikheṁ dusareṁ | kāṁhīṁca nāhīṁ khareṁ |
niṁdā āṇi stutiuttareṁ | parabrahmīṁ nāhīṁ || 11||

ऐसे परब्रह्म येकजिनसी। कांहीं तुळेना तयासी।
मानुभव पुण्यरासी। तेथें पवाडती॥ १२॥
aise parabrahma yekajinasī | kāṁhīṁ tuḻenā tayāsī |
mānubhava puṇyarāsī | tetheṁ pavāḍatī || 12||

चंचळें होते दुःखप्राप्ती। निश्चळायेवडी नाहीं विश्रांती।
निश्चळ प्रत्ययें पाहाती। माहानुभाव॥ १३॥
caṁcaḻeṁ hote duḥkhaprāptī | niścaḻāyevaḍī nāhīṁ viśrāṁtī |
niścaḻa pratyayeṁ pāhātī | māhānubhāva || 13||

मुळापासून शेवटवरी। विचारणा केलीच करी।
प्रत्ययाचा निश्चयो अंतरीं। तयासीच फावे॥ १४॥
muḻāpāsūna śevaṭavarī | vicāraṇā kelīca karī |
pratyayācā niścayo aṁtarīṁ | tayāsīca phāve || 14||

कल्पनेचि सृष्टी जाली। त्रिविध प्रकारें भासली।
तिक्षण बुद्धीनें आणिली। पाहिजे मना॥ १५॥
kalpaneci sṛṣṭī jālī | trividha prakāreṁ bhāsalī |
tikṣaṇa buddhīneṁ āṇilī | pāhije manā || 15||

मूळमायेपासून त्रिगुण। अवघें येकदेसी लक्षण।
पांचा भूतांचा ढोबळा गुण। दिसत आहे॥ १६॥
mūḻamāyepāsūna triguṇa | avagheṁ yekadesī lakṣaṇa |
pāṁcā bhūtāṁcā ḍhobaḻā guṇa | disata āhe || 16||

पृथ्वीपासून च्यारी खाणी। चत्वार वेगळाली करणी।
सकळ सृष्टीचि चाली येथुनी। पुढें नाहीं॥ १७॥
pṛthvīpāsūna cyārī khāṇī | catvāra vegaḻālī karaṇī |
sakaḻa sṛṣṭīci cālī yethunī | puḍheṁ nāhīṁ || 17||

सृष्टीचें विविध लक्षण। विशद करूं निरूपण।
श्रोतीं सुचित अंतःकर्ण। केलें पाहिजे॥ १८॥
sṛṣṭīceṁ vividha lakṣaṇa | viśada karūṁ nirūpaṇa |
śrotīṁ sucita aṁtaḥkarṇa | keleṁ pāhije || 18||

मूळमाया जाणीवेची। मुळीं सूक्ष्म कल्पनेची।
जैसी स्थिती परे वाचेची। तद्रूपचि ते॥ १९॥
mūḻamāyā jāṇīvecī | muḻīṁ sūkṣma kalpanecī |
jaisī sthitī pare vācecī | tadrūpaci te || 19||

अष्टधा प्रकृतीचें मूळ। ते हे मूळमायाच केवळ।
सूक्ष्मरूप बीज सकळ। मुळींच आहे॥ २०॥
aṣṭadhā prakṛtīceṁ mūḻa | te he mūḻamāyāca kevaḻa |
sūkṣmarūpa bīja sakaḻa | muḻīṁca āhe || 20||

जड पदार्थ चेतवितें तें। म्हणौन चैतन्य बोलिजेतें।
सूक्ष्म रूपें संकेतें। समजोन घ्यावीं॥ २१॥
jaḍa padārtha cetaviteṁ teṁ | mhaṇauna caitanya bolijeteṁ |
sūkṣma rūpeṁ saṁketeṁ | samajona ghyāvīṁ || 21||

प्रकृती पुरुषाचा विचार। अर्धनारीनटेश्वर।
अष्टधा प्रकृतीचा विचार। सकळ कांहीं॥ २२॥
prakṛtī puruṣācā vicāra | ardhanārīnaṭeśvara |
aṣṭadhā prakṛtīcā vicāra | sakaḻa kāṁhīṁ || 22||

गुप्त त्रिगुणाचें गूढत्व। म्हणौन संकेत महत्तत्त्व।
गुप्तरूपें शुद्धसत्व। तेथेंचि वसे॥ २३॥
gupta triguṇāceṁ gūḍhatva | mhaṇauna saṁketa mahattattva |
guptarūpeṁ śuddhasatva | tetheṁci vase || 23||

जेथून गुण प्रगटती। तीस गुणक्षोभिणी म्हणती।
त्रिगुणाचीं रूपें समजती। धन्य ते साधु॥ २४॥
jethūna guṇa pragaṭatī | tīsa guṇakṣobhiṇī mhaṇatī |
triguṇācīṁ rūpeṁ samajatī | dhanya te sādhu || 24||

गुप्तरूपें गुणसौम्य। म्हणौनि बोलिजे गुणसाम्य।
सूक्ष्म संकेत अगम्य। बहुतांस कैंचा॥ २५॥
guptarūpeṁ guṇasaumya | mhaṇauni bolije guṇasāmya |
sūkṣma saṁketa agamya | bahutāṁsa kaiṁcā || 25||

मूळमायेपासून त्रिगुण। चंचळ येकदेसी लक्षण।
प्रत्ययें पाहातां खूण। अंतरीं येते॥ २६॥
mūḻamāyepāsūna triguṇa | caṁcaḻa yekadesī lakṣaṇa |
pratyayeṁ pāhātāṁ khūṇa | aṁtarīṁ yete || 26||

पुढें पंचभूतांचीं बंडें। वाढलीं विशाळें उदंडें।
सप्तद्वीपें नवखंडें। वसुंधरा हे॥ २७॥
puḍheṁ paṁcabhūtāṁcīṁ baṁḍeṁ | vāḍhalīṁ viśāḻeṁ udaṁḍeṁ |
saptadvīpeṁ navakhaṁḍeṁ | vasuṁdharā he || 27||

त्रिगुणापासून पृथ्वीवरी। दुसऱ्या जिनसान्याची परी।
दोनी जिनस याउपरी। तिसरा ऐका॥ २८॥
triguṇāpāsūna pṛthvīvarī | dusayā jinasānyācī parī |
donī jinasa yāuparī | tisarā aikā || 28||

पृथ्वी नाना जिनसाचें बीज। अंडज जारज श्वेतज उद्भिज।
च्यारी खाणी च्यारी वाणी सहज। निर्माण जाल्या॥ २९॥
pṛthvī nānā jinasāceṁ bīja | aṁḍaja jāraja śvetaja udbhija |
cyārī khāṇī cyārī vāṇī sahaja | nirmāṇa jālyā || 29||

खाणी वाणी होती जाती। परंतु तैसीच आहे जगती।
ऐसे होती आणी जाती। उदंड प्राणी॥ ३०॥
khāṇī vāṇī hotī jātī | paraṁtu taisīca āhe jagatī |
aise hotī āṇī jātī | udaṁḍa prāṇī || 30||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सृष्टीत्रिविधलक्षणनिरूपणनाम समास दुसरा॥ २॥ २०.२
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
sṛṣṭītrividhalakṣaṇanirūpaṇanāma samāsa dusarā || 2|| 20.2

समास तिसरा : सूक्ष्मनामाभिधाननिरूपण
samāsa tisarā : sūkṣmanāmābhidhānanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

मुळींहून सेवटवरी। विस्तार बोलिला नानापरी।
पुन्हा विवरत विरत माघारी। वृत्ति न्यावी॥ १॥
muḻīṁhūna sevaṭavarī | vistāra bolilā nānāparī |
punhā vivarata virata māghārī | vṛtti nyāvī || 1||

च्यारी खाणी च्यारी वाणी। चौऱ्यासी लक्ष जीवयोनी।
नाना प्रकारीचे प्राणी। जन्मास येती॥ २॥
cyārī khāṇī cyārī vāṇī | cauyāsī lakṣa jīvayonī |
nānā prakārīce prāṇī | janmāsa yetī || 2||

अवघे होती पृथ्वीपासूनी। पृथ्वीमधें जाती नासोनी।
अनेक येती जाती परी अवनी। तैसीच आहे॥ ३॥
avaghe hotī pṛthvīpāsūnī | pṛthvīmadheṁ jātī nāsonī |
aneka yetī jātī parī avanī | taisīca āhe || 3||

ऐसें हें सेंड्याकडिल खांड। दुसरें भूतांचें बंड।
तिसरें नामाभिधानें उदंड। सूक्ष्मरूपें॥ ४॥
aiseṁ heṁ seṁḍyākaḍila khāṁḍa | dusareṁ bhūtāṁceṁ baṁḍa |
tisareṁ nāmābhidhāneṁ udaṁḍa | sūkṣmarūpeṁ || 4||

स्थूळ अवघें सांडून द्यावें। सूक्ष्मरूपें वोळखावें।
गुणापासून पाहिलेच पाहावें। सूक्ष्मदृष्टीं॥ ५॥
sthūḻa avagheṁ sāṁḍūna dyāveṁ | sūkṣmarūpeṁ voḻakhāveṁ |
guṇāpāsūna pāhileca pāhāveṁ | sūkṣmadṛṣṭīṁ || 5||

गुणाचीं रूपें जाणिव नेणीव। पाहिलाच पाहावा अभिप्राव।
सूक्ष्मदृष्टीचें लाघव। येथून पुढें॥ ६॥
guṇācīṁ rūpeṁ jāṇiva neṇīva | pāhilāca pāhāvā abhiprāva |
sūkṣmadṛṣṭīceṁ lāghava | yethūna puḍheṁ || 6||

शुद्ध नेणीव तमोगुण। शुद्ध जाणीव सत्वगुण।
जाणीवनेणीव रजोगुण। मिश्रित चालिला॥ ७॥
śuddha neṇīva tamoguṇa | śuddha jāṇīva satvaguṇa |
jāṇīvaneṇīva rajoguṇa | miśrita cālilā || 7||

त्रिगुणाचीं रूपें ऐसीं। कळों लागलीं अपैसीं।
गुणापुढील कर्दमासी। गुणक्षोभिणी बोलिजे॥ ८॥
triguṇācīṁ rūpeṁ aisīṁ | kaḻoṁ lāgalīṁ apaisīṁ |
guṇāpuḍhīla kardamāsī | guṇakṣobhiṇī bolije || 8||

रज तम आणि सत्व। तिहींचें जेथें गूढत्व।
तें जाणिजे महत्तत्त्व। कर्दमरूप॥ ९॥
raja tama āṇi satva | tihīṁceṁ jetheṁ gūḍhatva |
teṁ jāṇije mahattattva | kardamarūpa || 9||

प्रकृती पुरुष शिवशक्ति। अर्धनारीनटेश्वर म्हणती।
परी याची स्वरूपस्थिती। कर्दमरूप॥ १०॥
prakṛtī puruṣa śivaśakti | ardhanārīnaṭeśvara mhaṇatī |
parī yācī svarūpasthitī | kardamarūpa || 10||

सूक्ष्मरूपें गुणसौम्य। त्यास बोलिजे गुणसाम्य।
तैसेंचि चैतन्य अगम्य। सूक्ष्मरूपी॥ ११॥
sūkṣmarūpeṁ guṇasaumya | tyāsa bolije guṇasāmya |
taiseṁci caitanya agamya | sūkṣmarūpī || 11||

बहुजिनसी मूळमाया। माहांकारण ब्रह्मांडीची काया।
ऐसिया सूक्ष्म अन्वया। पाहिलेंचि पाहावें॥ १२॥
bahujinasī mūḻamāyā | māhāṁkāraṇa brahmāṁḍīcī kāyā |
aisiyā sūkṣma anvayā | pāhileṁci pāhāveṁ || 12||

च्यारी खाणी पांच भूतें। चौदा सूक्ष्म संकेतें।
काये पाहणें तें येथें। शोधून पाहावें॥ १३॥
cyārī khāṇī pāṁca bhūteṁ | caudā sūkṣma saṁketeṁ |
kāye pāhaṇeṁ teṁ yetheṁ | śodhūna pāhāveṁ || 13||

आहाच पाहातां कळेना। गरज केल्यां समजेना।
नाना प्रकारीं जनाच्या मना। संदेह पडती॥ १४॥
āhāca pāhātāṁ kaḻenā | garaja kelyāṁ samajenā |
nānā prakārīṁ janācyā manā | saṁdeha paḍatī || 14||

चौदा पांच येकोणीस। येकोणीस च्यारी तेविस।
यांमधें मूळ चतुर्दश। पाहिलेंचि पाहावें॥ १५॥
caudā pāṁca yekoṇīsa | yekoṇīsa cyārī tevisa |
yāṁmadheṁ mūḻa caturdaśa | pāhileṁci pāhāveṁ || 15||

जो विवरोन समजला। तेथें संदेह नाहीं उरला।
समजल्याविण जो गल्बला। तो निरर्थक॥ १६॥
jo vivarona samajalā | tetheṁ saṁdeha nāhīṁ uralā |
samajalyāviṇa jo galbalā | to nirarthaka || 16||

सकळ सृष्टीचें बीज। मूळमायेंत असे सहज।
अवघें समजतां सज्ज। परमार्थ होतो॥ १७॥
sakaḻa sṛṣṭīceṁ bīja | mūḻamāyeṁta ase sahaja |
avagheṁ samajatāṁ sajja | paramārtha hoto || 17||

समजलें माणूस चावळेना। निश्चइ अनुमान धरीना।
सावळगोंदा करीना। परमार्थ कदा॥ १८॥
samajaleṁ māṇūsa cāvaḻenā | niścai anumāna dharīnā |
sāvaḻagoṁdā karīnā | paramārtha kadā || 18||

शब्दातीत बोलतां आलें। त्यास वाच्यांश बोलिलें।
शुद्ध लक्ष्यांश लक्षिलें। पाहिजे विवेकें॥ १९॥
śabdātīta bolatāṁ āleṁ | tyāsa vācyāṁśa bolileṁ |
śuddha lakṣyāṁśa lakṣileṁ | pāhije vivekeṁ || 19||

पूर्वपक्ष म्हणिजे माया। सिद्धांतें जाये विलया।
माया नस्तां मग तया। काये म्हणावें॥ २०॥
pūrvapakṣa mhaṇije māyā | siddhāṁteṁ jāye vilayā |
māyā nastāṁ maga tayā | kāye mhaṇāveṁ || 20||

अन्वये आणी वीतरेक। हा पूर्वपक्षाचा विवेक।
सिद्धांत म्हणिजे शुद्ध येक। दुसरें नाहीं॥ २१॥
anvaye āṇī vītareka | hā pūrvapakṣācā viveka |
siddhāṁta mhaṇije śuddha yeka | dusareṁ nāhīṁ || 21||

अधोमुखें भेद वाढतो। ऊर्धमुखें भेद तुटतो।
निःसंगपणें निर्गुणी तो। माहांयोगी॥ २२॥
adhomukheṁ bheda vāḍhato | ūrdhamukheṁ bheda tuṭato |
niḥsaṁgapaṇeṁ nirguṇī to | māhāṁyogī || 22||

माया मिथ्या ऐसी कळली। तरी मग भीड कां लागली।
मायेचें भिडेनें घसरली। स्वरूपस्थिती॥ २३॥
māyā mithyā aisī kaḻalī | tarī maga bhīḍa kāṁ lāgalī |
māyeceṁ bhiḍeneṁ ghasaralī | svarūpasthitī || 23||

लटके मायेनें दपटावें। सत्य परब्रह्म सांडावें।
मुख्य निश्चयें हिंडावें। कासयासी॥ २४॥
laṭake māyeneṁ dapaṭāveṁ | satya parabrahma sāṁḍāveṁ |
mukhya niścayeṁ hiṁḍāveṁ | kāsayāsī || 24||

पृथ्वीमधें बहुत जन। त्यामधें असती सज्जन।
परी साधूस वोळखतो कोण। साधुवेगळा॥ २५॥
pṛthvīmadheṁ bahuta jana | tyāmadheṁ asatī sajjana |
parī sādhūsa voḻakhato koṇa | sādhuvegaḻā || 25||

म्हणौन संसार सांडावा। मग साधूचा शोध घ्यावा।
फिरफिरों ठाइं पाडावा। साधुजन॥ २६॥
mhaṇauna saṁsāra sāṁḍāvā | maga sādhūcā śodha ghyāvā |
phiraphiroṁ ṭhāiṁ pāḍāvā | sādhujana || 26||

उदंड हुडकावे संत। सांपडे प्रचितीचा महंत।
प्रचितीविण स्वहित। होणार नाहीं॥ २७॥
udaṁḍa huḍakāve saṁta | sāṁpaḍe pracitīcā mahaṁta |
pracitīviṇa svahita | hoṇāra nāhīṁ || 27||

प्रपंच अथवा परमार्थ। प्रचितीविण अवघें वेर्थ।
प्रत्ययेज्ञानी तो समर्थ। सकळांमध्यें॥ २८॥
prapaṁca athavā paramārtha | pracitīviṇa avagheṁ vertha |
pratyayejñānī to samartha | sakaḻāṁmadhyeṁ || 28||

रात्रंदिवस पाहावा अर्थ। अर्थ पाहेल तो समर्थ।
परलोकींच निजस्वार्थ। तेथेंचि घडे॥ २९॥
rātraṁdivasa pāhāvā artha | artha pāhela to samartha |
paralokīṁca nijasvārtha | tetheṁci ghaḍe || 29||

म्हणौन पाहिलेंचि पाहावें। आणि शोधिलेंचि शोधावें।
अवघें कळतां स्वभावें। संदेह तुटती॥ ३०॥
mhaṇauna pāhileṁci pāhāveṁ | āṇi śodhileṁci śodhāveṁ |
avagheṁ kaḻatāṁ svabhāveṁ | saṁdeha tuṭatī || 30||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सूक्ष्मनामाभिधाननिरूपणनाम समास तिसरा॥ ३॥ २०.३
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
sūkṣmanāmābhidhānanirūpaṇanāma samāsa tisarā || 3|| 20.3

समास चौथा : आत्मानिरूपण
samāsa cauthā : ātmānirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

सकळ जनास प्रार्थना। उगेंच उदास करावेंना।
निरूपण आणावें मना। प्रत्ययाचें॥ १॥
sakaḻa janāsa prārthanā | ugeṁca udāsa karāveṁnā |
nirūpaṇa āṇāveṁ manā | pratyayāceṁ || 1||

प्रत्यये राहिला येकेकडे। आपण धांवतो भलतेकडे।
तरी सारासाराचे निवाडे। कैसे होती॥ २॥
pratyaye rāhilā yekekaḍe | āpaṇa dhāṁvato bhalatekaḍe |
tarī sārāsārāce nivāḍe | kaise hotī || 2||

उगिच पाहातां सृष्टी। गल्बला दिसतो दृष्टीं।
परी ते राजसत्तेची गोष्टी। वेगळीच॥ ३॥
ugica pāhātāṁ sṛṣṭī | galbalā disato dṛṣṭīṁ |
parī te rājasattecī goṣṭī | vegaḻīca || 3||

पृथ्वीमधें जितुकीं शरीरें। तितुकीं भगवंताचीं घरें।
नाना सुखें येणें द्वारें। प्राप्त होती॥ ४॥
pṛthvīmadheṁ jitukīṁ śarīreṁ | titukīṁ bhagavaṁtācīṁ ghareṁ |
nānā sukheṁ yeṇeṁ dvāreṁ | prāpta hotī || 4||

त्याचा महिमा कळेल कोणाला। माता वांटून कृपाळु जाला।
प्रत्यक्ष जगदीश जगाला। रक्षितसे॥ ५॥
tyācā mahimā kaḻela koṇālā | mātā vāṁṭūna kṛpāḻu jālā |
pratyakṣa jagadīśa jagālā | rakṣitase || 5||

सत्त पृथ्वीमधें वांटली। जेथें तेथें विभागली।
कळेनें सृष्टि चालिली। भगवंताचे॥ ६॥
satta pṛthvīmadheṁ vāṁṭalī | jetheṁ tetheṁ vibhāgalī |
kaḻeneṁ sṛṣṭi cālilī | bhagavaṁtāce || 6||

मूळ जाणत्या पुरुषाची सत्ता। शरीरीं विभागली तत्वता।
सकळ कळा चातुर्यता। तेथें वसे॥ ७॥
mūḻa jāṇatyā puruṣācī sattā | śarīrīṁ vibhāgalī tatvatā |
sakaḻa kaḻā cāturyatā | tetheṁ vase || 7||

सकळ पुराचा ईश। जगामध्यें तो जगदीश।
नाना शरीरीं सावकास। करूं लागे॥ ८॥
sakaḻa purācā īśa | jagāmadhyeṁ to jagadīśa |
nānā śarīrīṁ sāvakāsa | karūṁ lāge || 8||

पाहातां सृष्टिची रचना। ते येकाचेन चालेना।
येकचि चालवी नाना। देह धरुनी॥ ९॥
pāhātāṁ sṛṣṭicī racanā | te yekācena cālenā |
yekaci cālavī nānā | deha dharunī || 9||

नाहीं उंच नीच विचारिलें। नाहीं बरें वाईट पाहिलें।
कार्ये चालों ऐसें जालें। भगवंतासी॥ १०॥
nāhīṁ uṁca nīca vicārileṁ | nāhīṁ bareṁ vāīṭa pāhileṁ |
kārye cāloṁ aiseṁ jāleṁ | bhagavaṁtāsī || 10||

किंवा नेणणें आडवें केलें। किंवा अभ्यासीं घातलें।
हें कैसें कैसें केलें। त्याचा तोचि जाणे॥ ११॥
kiṁvā neṇaṇeṁ āḍaveṁ keleṁ | kiṁvā abhyāsīṁ ghātaleṁ |
heṁ kaiseṁ kaiseṁ keleṁ | tyācā toci jāṇe || 11||

जगदांतरीं अनुसंधान। बरें पाहाणें हेंचि ध्यान।
ध्यान आणी तें ज्ञान। येकरूप॥ १२॥
jagadāṁtarīṁ anusaṁdhāna | bareṁ pāhāṇeṁ heṁci dhyāna |
dhyāna āṇī teṁ jñāna | yekarūpa || 12||

प्राणी संसारास आला। कांहीं येक शाहाणा जाला।
मग तो विवरों लागला। भूमंडळीं॥ १३॥
prāṇī saṁsārāsa ālā | kāṁhīṁ yeka śāhāṇā jālā |
maga to vivaroṁ lāgalā | bhūmaṁḍaḻīṁ || 13||

प्रगट रामाचें निशाण। आत्माराम ज्ञानघन।
विश्वंभर विद्यमान। भाग्यें कळे॥ १४॥
pragaṭa rāmāceṁ niśāṇa | ātmārāma jñānaghana |
viśvaṁbhara vidyamāna | bhāgyeṁ kaḻe || 14||

उपासना धुंडुन वासना धरिली। तरी ते लांबतचि गेली।
महिमा न कळे बोलिली। येथार्थ आहे॥ १५॥
upāsanā dhuṁḍuna vāsanā dharilī | tarī te lāṁbataci gelī |
mahimā na kaḻe bolilī | yethārtha āhe || 15||

द्रष्टा म्हणिजे पाहाता। साक्षी म्हणिजे जाणता।
अनंतरूपी अनंता। वोळखावें॥ १६॥
draṣṭā mhaṇije pāhātā | sākṣī mhaṇije jāṇatā |
anaṁtarūpī anaṁtā | voḻakhāveṁ || 16||

संगती असावी भल्यांची। धाटी कथा निरूपणाची।
कांहीं येक मनाची। विश्रांती आहे॥ १७॥
saṁgatī asāvī bhalyāṁcī | dhāṭī kathā nirūpaṇācī |
kāṁhīṁ yeka manācī | viśrāṁtī āhe || 17||

त्याहिमधें प्रत्ययेज्ञान। जाळून टाकिला अनुमान।
प्रचितीविण समाधान। पाविजेल कैंचें॥ १८॥
tyāhimadheṁ pratyayejñāna | jāḻūna ṭākilā anumāna |
pracitīviṇa samādhāna | pāvijela kaiṁceṁ || 18||

मूळसंकल्प तो हरिसंकल्प। मूळमायेमधील साक्षेप।
जगदांतरीं तेंचि रूप। देखिजेतें॥ १९॥
mūḻasaṁkalpa to harisaṁkalpa | mūḻamāyemadhīla sākṣepa |
jagadāṁtarīṁ teṁci rūpa | dekhijeteṁ || 19||

उपासना ज्ञानस्वरूप। ज्ञानीं चौथा देह आरोप।
याकारणें सर्व संकल्प। सोडून द्यावा॥ २०॥
upāsanā jñānasvarūpa | jñānīṁ cauthā deha āropa |
yākāraṇeṁ sarva saṁkalpa | soḍūna dyāvā || 20||

पुढें परब्रह्म विशाळ। गगनासारिखें पोकळ।
घन पातळ कोमळ। काये म्हणावें॥ २१॥
puḍheṁ parabrahma viśāḻa | gaganāsārikheṁ pokaḻa |
ghana pātaḻa komaḻa | kāye mhaṇāveṁ || 21||

उपासना म्हणिजे ज्ञान। ज्ञानें पाविजे निरंजन।
योगियांचें समाधान। येणें रितीं॥ २२॥
upāsanā mhaṇije jñāna | jñāneṁ pāvije niraṁjana |
yogiyāṁceṁ samādhāna | yeṇeṁ ritīṁ || 22||

विचार नेहटूनसा पाहे। तरी उपासना आपणचि आहे।
येक जाये एक आहे। देह धरुनी॥ २३॥
vicāra nehaṭūnasā pāhe | tarī upāsanā āpaṇaci āhe |
yeka jāye eka āhe | deha dharunī || 23||

अखंड ऐसी घालमेली। पूर्वापार होत गेली।
आतां हि तैसीच चालिली। उत्पत्ति स्थिती॥ २४॥
akhaṁḍa aisī ghālamelī | pūrvāpāra hota gelī |
ātāṁ hi taisīca cālilī | utpatti sthitī || 24||

बनावरी बनचरांची सत्ता। जळावरी जळचरांची सत्ता।
भूमंडळीं भूपाळां समस्तां। येणेंचि न्यायें॥ २५॥
banāvarī banacarāṁcī sattā | jaḻāvarī jaḻacarāṁcī sattā |
bhūmaṁḍaḻīṁ bhūpāḻāṁ samastāṁ | yeṇeṁci nyāyeṁ || 25||

सामर्थ्य आहे चळवळेचें। जो जो करील तयाचें।
परंतु येथें भगवंताचें। अधिष्ठान पाहिजे॥ २६॥
sāmarthya āhe caḻavaḻeceṁ | jo jo karīla tayāceṁ |
paraṁtu yetheṁ bhagavaṁtāceṁ | adhiṣṭhāna pāhije || 26||

कर्ता जगदीश हें तों खरें। परी विभाग आला पृथकाकारें।
तेथें अहंतेचें काविरें। बाधिजेना॥ २७॥
kartā jagadīśa heṁ toṁ khareṁ | parī vibhāga ālā pṛthakākāreṁ |
tetheṁ ahaṁteceṁ kāvireṁ | bādhijenā || 27||

हरिर्दाता हरिर्भोक्ता। ऐसें चालतें तत्वता।
ये गोष्टीचा आतां। विचार पाहावा॥ २८॥
harirdātā harirbhoktā | aiseṁ cālateṁ tatvatā |
ye goṣṭīcā ātāṁ | vicāra pāhāvā || 28||

सकळ कर्ता परमेश्वरु। आपला माइक विचारु।
जैसें कळेल तैसें करूं। जगदांतरें॥ २९॥
sakaḻa kartā parameśvaru | āpalā māika vicāru |
jaiseṁ kaḻela taiseṁ karūṁ | jagadāṁtareṁ || 29||

देवायेवढें चपळ नाहीं। ब्रह्मायेवढें निश्चळ नाहीं।
पाइरी चढोन पाहीं। मूळपरियंत॥ ३०॥
devāyevaḍheṁ capaḻa nāhīṁ | brahmāyevaḍheṁ niścaḻa nāhīṁ |
pāirī caḍhona pāhīṁ | mūḻapariyaṁta || 30||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
आत्मानिरूपणनाम समास चौथा॥ ४॥ २०.४
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
ātmānirūpaṇanāma samāsa cauthā || 4|| 20.4

समास पांचवा : चत्वारजिन्नसनिरूपण
samāsa pāṁcavā : catvārajinnasanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

येथून पाहातां तेथवरी। चत्वार जीनस अवधारीं।
येक चौदा पांच च्यारी। ऐसें आहे॥ १॥
yethūna pāhātāṁ tethavarī | catvāra jīnasa avadhārīṁ |
yeka caudā pāṁca cyārī | aiseṁ āhe || 1||

परब्रह्म सकळांहून वेगळें। परब्रह्म सकळांहून आगळें।
नाना कल्पनेनिराळें। परब्रह्म तें॥ २॥
parabrahma sakaḻāṁhūna vegaḻeṁ | parabrahma sakaḻāṁhūna āgaḻeṁ |
nānā kalpanenirāḻeṁ | parabrahma teṁ || 2||

परब्रह्माचा विचार। नाना कल्पनेहून पर।
निर्मळ निश्चळ निर्विकार। अखंड आहे॥ ३॥
parabrahmācā vicāra | nānā kalpanehūna para |
nirmaḻa niścaḻa nirvikāra | akhaṁḍa āhe || 3||

परब्रह्मास कांहींच तुळेना। हा येक मुख्य जिनसाना।
दुसरा जिनस नाना कल्पना। मूळमाया॥ ४॥
parabrahmāsa kāṁhīṁca tuḻenā | hā yeka mukhya jinasānā |
dusarā jinasa nānā kalpanā | mūḻamāyā || 4||

नाना सूक्ष्मरूप। सूक्ष्म आणी कर्दमरूप।
मुळींच्या संकल्पाचा आरोप। मूळमाया॥ ५॥
nānā sūkṣmarūpa | sūkṣma āṇī kardamarūpa |
muḻīṁcyā saṁkalpācā āropa | mūḻamāyā || 5||

हरिसंकल्प मुळींचा। आत्माराम सकळांचा।
संकेत नामाभिधानाचा। येणें प्रकारें॥ ६॥
harisaṁkalpa muḻīṁcā | ātmārāma sakaḻāṁcā |
saṁketa nāmābhidhānācā | yeṇeṁ prakāreṁ || 6||

निश्चळीं चंचळ चेतलें। म्हणौनि चैतन्य बोलिलें।
गुणसामानत्वें जालें। गुणसाम्य ऐसें॥ ७॥
niścaḻīṁ caṁcaḻa cetaleṁ | mhaṇauni caitanya bolileṁ |
guṇasāmānatveṁ jāleṁ | guṇasāmya aiseṁ || 7||

अर्धनारीनटेश्वर। तोचि शड्गुणैश्वर।
प्रकृतिपुरुषाचा विचार। शिवशक्ती॥ ८॥
ardhanārīnaṭeśvara | toci śaḍguṇaiśvara |
prakṛtipuruṣācā vicāra | śivaśaktī || 8||

सुद्धसत्वगुणाची मांडणी। अर्धमात्रा गुणक्षोभिणी।
पुढें तिही गुणांची करणी। प्रगट जाली॥ ९॥
suddhasatvaguṇācī māṁḍaṇī | ardhamātrā guṇakṣobhiṇī |
puḍheṁ tihī guṇāṁcī karaṇī | pragaṭa jālī || 9||

मन माया अंतरात्मा। चौदा जिनसांची सीमा।
विद्यमान ज्ञानात्मा। इतुके ठाइं॥ १०॥
mana māyā aṁtarātmā | caudā jinasāṁcī sīmā |
vidyamāna jñānātmā | ituke ṭhāiṁ || 10||

ऐसा दुसरा जिनस। अभिधानें चतुर्दश।
आतां तिसरा जिनस। पंचमाहाभूतें॥ ११॥
aisā dusarā jinasa | abhidhāneṁ caturdaśa |
ātāṁ tisarā jinasa | paṁcamāhābhūteṁ || 11||

येथें पाहातां जाणीव थोडी। आदिअंत हे रोकडी।
खाणी निरोपिल्या तांतडी। तो चौथा जिनस॥ १२॥
yetheṁ pāhātāṁ jāṇīva thoḍī | ādiaṁta he rokaḍī |
khāṇī niropilyā tāṁtaḍī | to cauthā jinasa || 12||

च्यारी खाणी अनंत प्राणी। जाणीवेची जाली दाटणी।
च्यारी जिनस येथूनी। संपूर्ण जाले॥ १३॥
cyārī khāṇī anaṁta prāṇī | jāṇīvecī jālī dāṭaṇī |
cyārī jinasa yethūnī | saṁpūrṇa jāle || 13||

बीज थोडें पेरिजेतें। पुढें त्याचें उदंड होतें।
तैसें जालें आत्मयातें। खाणी वाणी प्रगटतां॥ १४॥
bīja thoḍeṁ perijeteṁ | puḍheṁ tyāceṁ udaṁḍa hoteṁ |
taiseṁ jāleṁ ātmayāteṁ | khāṇī vāṇī pragaṭatāṁ || 14||

ऐसी सत्ता प्रबळली। थोडे सत्तेचि उदंड जाली।
मनुष्यवेषें सृष्टी भोगिली। नान प्रकारें॥ १५॥
aisī sattā prabaḻalī | thoḍe satteci udaṁḍa jālī |
manuṣyaveṣeṁ sṛṣṭī bhogilī | nāna prakāreṁ || 15||

प्राणी मारून स्वापद पळे। वरकड त्यास काये कळे।
नाना भोग तो निवळे। मनुष्यदेहीं॥ १६॥
prāṇī mārūna svāpada paḻe | varakaḍa tyāsa kāye kaḻe |
nānā bhoga to nivaḻe | manuṣyadehīṁ || 16||

नाना शब्द नाना स्पर्श। नाना रूप नाना रस।
नाना गंध ते विशेष। नरदेह जाणे॥ १७॥
nānā śabda nānā sparśa | nānā rūpa nānā rasa |
nānā gaṁdha te viśeṣa | naradeha jāṇe || 17||

अमोल्य रत्‍नें नाना वस्त्रें। नाना यानें नाना शस्त्रें।
नाना विद्या कळा शास्त्रें। नरदेह जाणे॥ १८॥
amolya ratneṁ nānā vastreṁ | nānā yāneṁ nānā śastreṁ |
nānā vidyā kaḻā śāstreṁ | naradeha jāṇe || 18||

पृथ्वी सत्तेनें व्यापिली। स्थळोस्थळीं आटोपिली।
नाना विद्या कळा केली। नाना धारणा॥ १९॥
pṛthvī satteneṁ vyāpilī | sthaḻosthaḻīṁ āṭopilī |
nānā vidyā kaḻā kelī | nānā dhāraṇā || 19||

दृश्य अवघेंचि पाहावें। स्थानमान सांभाळावें।
सारासार विचारावें। नरदेहे जालियां॥ २०॥
dṛśya avagheṁci pāhāveṁ | sthānamāna sāṁbhāḻāveṁ |
sārāsāra vicārāveṁ | naradehe jāliyāṁ || 20||

येहलोक आणी परलोक। नाना प्रकारींचा विवेक।
विवेक आणी अविवेक। मनुष्य जाणे॥ २१॥
yehaloka āṇī paraloka | nānā prakārīṁcā viveka |
viveka āṇī aviveka | manuṣya jāṇe || 21||

नाना पिंडीं ब्रह्मांडरचना। नाना मुळींची कल्पना।
नाना प्रकारीं धारणा। मनुष्य जाणे॥ २२॥
nānā piṁḍīṁ brahmāṁḍaracanā | nānā muḻīṁcī kalpanā |
nānā prakārīṁ dhāraṇā | manuṣya jāṇe || 22||

अष्टभोग नवरस। नाना प्रकारींचा विळास।
वाच्यांश लक्ष्यांश सारांश। मनुष्य जाणे॥ २३॥
aṣṭabhoga navarasa | nānā prakārīṁcā viḻāsa |
vācyāṁśa lakṣyāṁśa sārāṁśa | manuṣya jāṇe || 23||

मनुष्यें सकळांस आळिलें। त्या मनुष्यास देवें पाळिलें।
ऐसें हें अवघें कळलें। नरदेहयोगें॥ २४॥
manuṣyeṁ sakaḻāṁsa āḻileṁ | tyā manuṣyāsa deveṁ pāḻileṁ |
aiseṁ heṁ avagheṁ kaḻaleṁ | naradehayogeṁ || 24||

नरदेह परम दुल्लभ। येणें घडे अलभ्य लाभ।
दुल्लभ तें सुल्लभ। होत आहे॥ २५॥
naradeha parama dullabha | yeṇeṁ ghaḍe alabhya lābha |
dullabha teṁ sullabha | hota āhe || 25||

बरकड देहे हें काबाड। नरदेह मोठें घबाड।
परंतु पाहिजे जाड। विवेकरचना॥ २६॥
barakaḍa dehe heṁ kābāḍa | naradeha moṭheṁ ghabāḍa |
paraṁtu pāhije jāḍa | vivekaracanā || 26||

येथें जेणें आळस केला। तो सर्वस्वें बुडाला।
देव नाहीं वोळखिला। विवेकबळें॥ २७॥
yetheṁ jeṇeṁ āḻasa kelā | to sarvasveṁ buḍālā |
deva nāhīṁ voḻakhilā | vivekabaḻeṁ || 27||

नर तोचि नारायेण। जरी प्रत्ययें करी श्रवण।
मननशीळ अंतःकर्ण। सर्वकाळ॥ २८॥
nara toci nārāyeṇa | jarī pratyayeṁ karī śravaṇa |
mananaśīḻa aṁtaḥkarṇa | sarvakāḻa || 28||

जेणें स्वयेंचि पोहावें। त्यास कासेस नलगे लागावें।
स्वतंत्रपणें शोधावें। सकळ कांहीं॥ २९॥
jeṇeṁ svayeṁci pohāveṁ | tyāsa kāsesa nalage lāgāveṁ |
svataṁtrapaṇeṁ śodhāveṁ | sakaḻa kāṁhīṁ || 29||

सकळ शोधून राहिला। संदेह कैचा तयाला।
पुढें विचार कैसा जाला। त्याचा तोचि जाणे॥ ३०॥
sakaḻa śodhūna rāhilā | saṁdeha kaicā tayālā |
puḍheṁ vicāra kaisā jālā | tyācā toci jāṇe || 30||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
चत्वारजिनसनाम समास पांचवा॥ ५॥ २०.५
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
catvārajinasanāma samāsa pāṁcavā || 5|| 20.5

समास सहावा : आत्मागुणनिरूपण
samāsa sahāvā : ātmāguṇanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

पाहों जातां भूमंडळ। ठाईं ठाईं आहे जळ।
कित्तेक तें निर्मळ माळ। जळेंविण पृथ्वी॥ १॥
pāhoṁ jātāṁ bhūmaṁḍaḻa | ṭhāīṁ ṭhāīṁ āhe jaḻa |
kitteka teṁ nirmaḻa māḻa | jaḻeṁviṇa pṛthvī || 1||

तैसें दृश्य विस्तारलें। कांहींयेक जाणिवेनें शोभलें।
जाणीवरहित उरलें। कीतीयेक दृश्य॥ २॥
taiseṁ dṛśya vistāraleṁ | kāṁhīṁyeka jāṇiveneṁ śobhaleṁ |
jāṇīvarahita uraleṁ | kītīyeka dṛśya || 2||

च्यारी खाणी च्यारी वाणी। चौऱ्यासी लक्ष जीवयोनी।
शास्त्रीं अवघें नेमुनी। बोलिलें असे॥ ३॥
cyārī khāṇī cyārī vāṇī | cauyāsī lakṣa jīvayonī |
śāstrīṁ avagheṁ nemunī | bolileṁ ase || 3||

श्लोक॥
śloka ||

जलजा नवलक्षाश्च दशलक्षाश्च पक्षिणः।
कृमयो रुद्रलक्षाश्च विंशल्लक्षा गवादयः॥
jalajā navalakṣāśca daśalakṣāśca pakṣiṇaḥ |
kṛmayo rudralakṣāśca viṁśallakṣā gavādayaḥ ||

स्थावरा स्त्रिंशल्लक्षाश्च चतुर्लक्षाश्च मानवाः।
पापपुण्यं समं कृत्वा नरयोनिषु जायते॥
sthāvarā striṁśallakṣāśca caturlakṣāśca mānavāḥ |
pāpapuṇyaṁ samaṁ kṛtvā narayoniṣu jāyate ||

च्यारी लक्ष। पशु वीस लक्ष।
क्रिम आक्रा लक्ष। बोलिलें शास्त्रीं॥ ४॥
cyārī lakṣa | paśu vīsa lakṣa |
krima ākrā lakṣa | bolileṁ śāstrīṁ || 4||

दाहा लक्ष ते खेचर। नव लक्ष जळचर।
तीस लक्ष स्थावर। बोलिलें शास्त्रीं॥ ५॥
dāhā lakṣa te khecara | nava lakṣa jaḻacara |
tīsa lakṣa sthāvara | bolileṁ śāstrīṁ || 5||

ऐसी चौऱ्यासी लक्ष योनी। जितुका तितुका जाणता प्राणी।
अनंत देह्याची मांडणी। मर्यादा कैंची॥ ६॥
aisī cauyāsī lakṣa yonī | jitukā titukā jāṇatā prāṇī |
anaṁta dehyācī māṁḍaṇī | maryādā kaiṁcī || 6||

अनंत प्राणी होत जाती। त्यांचें अधिष्ठान जगती।
जगतीवेगळी स्थिती। त्यास कैंची॥ ७॥
anaṁta prāṇī hota jātī | tyāṁceṁ adhiṣṭhāna jagatī |
jagatīvegaḻī sthitī | tyāsa kaiṁcī || 7||

पुढें पाहातां पंचभूतें। पावलीं पष्टदशेतें।
कोणी विद्यमान कोणी तें। उगीच असती॥ ८॥
puḍheṁ pāhātāṁ paṁcabhūteṁ | pāvalīṁ paṣṭadaśeteṁ |
koṇī vidyamāna koṇī teṁ | ugīca asatī || 8||

अंतरात्म्याची वोळखण। तेचि जेथें चपळपण।
जाणीवेचें अधिष्ठान। सावध ऐका॥ ९॥
aṁtarātmyācī voḻakhaṇa | teci jetheṁ capaḻapaṇa |
jāṇīveceṁ adhiṣṭhāna | sāvadha aikā || 9||

सुखदुख जाणता जीव। तैसाचि जाणावा सद शिव।
अंतःकर्णपंचक अपूर्व। अंश आत्मयाचा॥ १०॥
sukhadukha jāṇatā jīva | taisāci jāṇāvā sada śiva |
aṁtaḥkarṇapaṁcaka apūrva | aṁśa ātmayācā || 10||

स्थुळीं आकाशाचे गुण। अंश आत्मयाचे जाण।
सत्व रज तमोगुण। गुण आत्मयाचे॥ ११॥
sthuḻīṁ ākāśāce guṇa | aṁśa ātmayāce jāṇa |
satva raja tamoguṇa | guṇa ātmayāce || 11||

नाना चाळणा नाना धृती। नवविधा भक्ति चतुर्विधा मुक्ती।
अलिप्तपण सहजस्थिती। गुण आत्मयाचे॥ १२॥
nānā cāḻaṇā nānā dhṛtī | navavidhā bhakti caturvidhā muktī |
aliptapaṇa sahajasthitī | guṇa ātmayāce || 12||

द्रष्टा साक्षी ज्ञानघन। सत्ता चैतन्य पुरातन।
श्रवण मनन विवरण। गुण आत्मयाचे॥ १३॥
draṣṭā sākṣī jñānaghana | sattā caitanya purātana |
śravaṇa manana vivaraṇa | guṇa ātmayāce || 13||

दृश्य द्रष्टा दर्शन। ध्येय ध्याता ध्यान।
ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान। गुण आत्मयाचे॥ १४॥
dṛśya draṣṭā darśana | dhyeya dhyātā dhyāna |
jñeya jñātā jñāna | guṇa ātmayāce || 14||

वेदशास्त्रपुराणअर्थ। गुप्त चालिला परमार्थ।
सर्वज्ञपणें समर्थ। गुण आत्मयाचे॥ १५॥
vedaśāstrapurāṇaartha | gupta cālilā paramārtha |
sarvajñapaṇeṁ samartha | guṇa ātmayāce || 15||

बद्ध मुमुक्षु साधक सिद्ध। विचार पाहाणें शुद्ध।
बोध आणी प्रबोध। गुण आत्मयाचे॥ १६॥
baddha mumukṣu sādhaka siddha | vicāra pāhāṇeṁ śuddha |
bodha āṇī prabodha | guṇa ātmayāce || 16||

जागृति स्वप्न सुषुप्ति तुर्या। प्रकृतिपुरुष मूळमाया।
पिंड ब्रह्मांड अष्टकाया। गुण आत्मयाचे॥ १७॥
jāgṛti svapna suṣupti turyā | prakṛtipuruṣa mūḻamāyā |
piṁḍa brahmāṁḍa aṣṭakāyā | guṇa ātmayāce || 17||

परमात्मा आणि परमेश्वरी। जगदात्मा आणी जगदेश्वरी।
महेश आणी माहेश्वरी। गुण आत्मयाचे॥ १८॥
paramātmā āṇi parameśvarī | jagadātmā āṇī jagadeśvarī |
maheśa āṇī māheśvarī | guṇa ātmayāce || 18||

सूक्ष्म जितुकें नामरूप। तितुकें आत्मयाचें स्वरूप।
संकेतनामाभिधानें अमूप। सीमा नाहीं॥ १९॥
sūkṣma jitukeṁ nāmarūpa | titukeṁ ātmayāceṁ svarūpa |
saṁketanāmābhidhāneṁ amūpa | sīmā nāhīṁ || 19||

आदिशक्ती शिवशक्ती। मुख्य मूळमाया सर्वशक्ती।
नाना जीनस उत्पती स्थिती। तितुके गुण आत्मयाचे॥ २०॥
ādiśaktī śivaśaktī | mukhya mūḻamāyā sarvaśaktī |
nānā jīnasa utpatī sthitī | tituke guṇa ātmayāce || 20||

पूर्वपक्ष आणी सिद्धांत। गाणें वाजवणें संगीत।
नाना विद्या अद्‍भुत। गुण आत्मयाचे॥ २१॥
pūrvapakṣa āṇī siddhāṁta | gāṇeṁ vājavaṇeṁ saṁgīta |
nānā vidyā adbhuta | guṇa ātmayāce || 21||

ज्ञान अज्ञान विपरीतज्ञान। असद्‍वृति सद्‍वृति जाण।
ज्ञेप्तिमात्र अलिप्तपण। गुण आत्मयाचे॥ २२॥
jñāna ajñāna viparītajñāna | asadvṛti sadvṛti jāṇa |
jñeptimātra aliptapaṇa | guṇa ātmayāce || 22||

पिंड ब्रह्मांड तत्वझाडा। नाना तत्वांचा निवाडा।
विचार पाहाणें उघडा। गुण आत्मयाचे॥ २३॥
piṁḍa brahmāṁḍa tatvajhāḍā | nānā tatvāṁcā nivāḍā |
vicāra pāhāṇeṁ ughaḍā | guṇa ātmayāce || 23||

नाना ध्यानें अनुसंधानें। नाना स्थिति नाना ज्ञानें।
अनन्य आत्मनिवेदनें। गुण आत्मयाचे॥ २४॥
nānā dhyāneṁ anusaṁdhāneṁ | nānā sthiti nānā jñāneṁ |
ananya ātmanivedaneṁ | guṇa ātmayāce || 24||

तेतीस कोटी सुरवर। आठ्यासी सहश्र ऋषेश्वर।
भूत खेचर अपार। गुण आत्मयाचे॥ २५॥
tetīsa koṭī suravara | āṭhyāsī sahaśra ṛṣeśvara |
bhūta khecara apāra | guṇa ātmayāce || 25||

भूतावळी औट कोटी। च्यामुंडा छपन्न कोटी।
कात्यायेणी नव कोटी। गुण आत्मयाचे॥ २६॥
bhūtāvaḻī auṭa koṭī | cyāmuṁḍā chapanna koṭī |
kātyāyeṇī nava koṭī | guṇa ātmayāce || 26||

चंद्र सूर्य तारामंडळें। नाना नक्षत्रें ग्रहमंडळें।
शेष कूर्म मेघमंडळें। गुण आत्मयाचे॥ २७॥
caṁdra sūrya tārāmaṁḍaḻeṁ | nānā nakṣatreṁ grahamaṁḍaḻeṁ |
śeṣa kūrma meghamaṁḍaḻeṁ | guṇa ātmayāce || 27||

देव दानव मानव। नाना प्रकारीचे जीव।
पाहातां सकळ भावाभाव। गुण आत्मयाचे॥ २८॥
deva dānava mānava | nānā prakārīce jīva |
pāhātāṁ sakaḻa bhāvābhāva | guṇa ātmayāce || 28||

आत्मयाचे नाना गुण। ब्रह्म निर्विकार निर्गुण।
जाणणें येकदेसी पूर्ण। गुण आत्मयाचे॥ २९॥
ātmayāce nānā guṇa | brahma nirvikāra nirguṇa |
jāṇaṇeṁ yekadesī pūrṇa | guṇa ātmayāce || 29||

आत्मरामउपासना। तेणें पावले निरंजना।
निसंदेहे अनुष्ठना। ठावचि नाहीं॥ ३०॥
ātmarāmaupāsanā | teṇeṁ pāvale niraṁjanā |
nisaṁdehe anuṣṭhanā | ṭhāvaci nāhīṁ || 30||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
आत्मागुणनिरूपणनाम समास सहावा॥ ६॥ २०.६
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
ātmāguṇanirūpaṇanāma samāsa sahāvā || 6|| 20.6

समास सातवा : आत्मानिरूपण
samāsa sātavā : ātmānirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

अनुर्वाच्य समाधान जालें। तें पाहिजे बोलिलें।
बोलिल्यासाठीं समाधान गेलें। हें तों घडेना॥ १॥
anurvācya samādhāna jāleṁ | teṁ pāhije bolileṁ |
bolilyāsāṭhīṁ samādhāna geleṁ | heṁ toṁ ghaḍenā || 1||

कांहीं सांडावें लागत नाहीं। कांहीं मांडावें लागत नाहीं।
येक विचार शोधून पाहीं। म्हणिजे कळे॥ २॥
kāṁhīṁ sāṁḍāveṁ lāgata nāhīṁ | kāṁhīṁ māṁḍāveṁ lāgata nāhīṁ |
yeka vicāra śodhūna pāhīṁ | mhaṇije kaḻe || 2||

मुख्य कासीविश्वेश्वर। श्वेतबंद रामेश्वर।
मलकार्जुन भीमाशंकर। गुण आत्मयाचे॥ ३॥
mukhya kāsīviśveśvara | śvetabaṁda rāmeśvara |
malakārjuna bhīmāśaṁkara | guṇa ātmayāce || 3||

जैसीं मुख्य बारा लिंगें। यावेगळीं अनंत लिंगें।
प्रचित जाणिजेत जगें। गुण आत्मयाचे॥ ४॥
jaisīṁ mukhya bārā liṁgeṁ | yāvegaḻīṁ anaṁta liṁgeṁ |
pracita jāṇijeta jageṁ | guṇa ātmayāce || 4||

भूमंडळीं अनंत शक्ति। नाना साक्षात्कार चमत्कार होती।
नाना देवांच्या सामर्थ्यमूर्ती। गुण आत्मयाचे॥ ५॥
bhūmaṁḍaḻīṁ anaṁta śakti | nānā sākṣātkāra camatkāra hotī |
nānā devāṁcyā sāmarthyamūrtī | guṇa ātmayāce || 5||

नाना सिद्धांचीं सामर्थ्यें। नाना मंत्रांचीं सामर्थ्यें।
नानामोहरेवल्लींत सामर्थ्यें। गुण आत्मयाचे॥ ६॥
nānā siddhāṁcīṁ sāmarthyeṁ | nānā maṁtrāṁcīṁ sāmarthyeṁ |
nānāmoharevallīṁta sāmarthyeṁ | guṇa ātmayāce || 6||

नाना तीर्थांचीं सामर्थ्यें। नाना क्षेत्रांचीं सामर्थ्यें।
नाना भूमंडळीं सामर्थ्यें। गुण आत्मयाचे॥ ७॥
nānā tīrthāṁcīṁ sāmarthyeṁ | nānā kṣetrāṁcīṁ sāmarthyeṁ |
nānā bhūmaṁḍaḻīṁ sāmarthyeṁ | guṇa ātmayāce || 7||

जितुके कांहीं उत्तम गुण। तितुकें आत्मयाचें लक्षण।
बरें वाईट तितुकें जाण। आत्म्याचकरितां॥ ८॥
jituke kāṁhīṁ uttama guṇa | titukeṁ ātmayāceṁ lakṣaṇa |
bareṁ vāīṭa titukeṁ jāṇa | ātmyācakaritāṁ || 8||

शुद्ध आत्मा उत्तम गुणी। सबळ आत्मा अवलक्षणी।
बरी वाईट आवघी करणी। आत्मयाची॥ ९॥
śuddha ātmā uttama guṇī | sabaḻa ātmā avalakṣaṇī |
barī vāīṭa āvaghī karaṇī | ātmayācī || 9||

नाना साभिमान धरणें। नाना प्रतिसृष्टी करणें।
नाना श्रापउश्रापलक्षणें आत्मयाचेनी॥ १०॥
nānā sābhimāna dharaṇeṁ | nānā pratisṛṣṭī karaṇeṁ |
nānā śrāpauśrāpalakṣaṇeṁ ātmayācenī || 10||

पिंडाचा बरा शोध घ्यावा। तत्वांचा पिंड शोधावा।
तत्वें शोधितां पिंड आघवा। कळों येतो॥ ११॥
piṁḍācā barā śodha ghyāvā | tatvāṁcā piṁḍa śodhāvā |
tatveṁ śodhitāṁ piṁḍa āghavā | kaḻoṁ yeto || 11||

जड देह भूतांचा। चंचळ गुण आत्मयाचा।
निश्चळ ब्रह्मावेगळा ठाव कैचा। जेथें तेथें॥ १२॥
jaḍa deha bhūtāṁcā | caṁcaḻa guṇa ātmayācā |
niścaḻa brahmāvegaḻā ṭhāva kaicā | jetheṁ tetheṁ || 12||

निश्चळ चंचळ आणी जड। पिंडीं करावा निवाड।
प्रत्ययवेगळें जाड। बोलणें नाहीं॥ १३॥
niścaḻa caṁcaḻa āṇī jaḍa | piṁḍīṁ karāvā nivāḍa |
pratyayavegaḻeṁ jāḍa | bolaṇeṁ nāhīṁ || 13||

पिंडामधून आत्मा जातो। तेव्हां निवाडा कळों येतो।
देहे जड हा पडतो। देखतदेखतां॥ १४॥
piṁḍāmadhūna ātmā jāto | tevhāṁ nivāḍā kaḻoṁ yeto |
dehe jaḍa hā paḍato | dekhatadekhatāṁ || 14||

जड तितुकें पडिलें। चंचळ तितुकें निघोनी गेलें।
जडचंचळाचें रूप आलें। प्रत्ययासी॥ १५॥
jaḍa titukeṁ paḍileṁ | caṁcaḻa titukeṁ nighonī geleṁ |
jaḍacaṁcaḻāceṁ rūpa āleṁ | pratyayāsī || 15||

निश्चळ आहे सकळां ठाईं। हें तों पाहाणें नलगे कांहीं।
गुणविकार तेथें नाहीं। निश्चळासी॥ १६॥
niścaḻa āhe sakaḻāṁ ṭhāīṁ | heṁ toṁ pāhāṇeṁ nalage kāṁhīṁ |
guṇavikāra tetheṁ nāhīṁ | niścaḻāsī || 16||

जैसें पिंड तैसें ब्रह्मांड। विचार दिसतो उघड।
जड चंचळ जातां जाड। परब्रह्मचि आहे॥ १७॥
jaiseṁ piṁḍa taiseṁ brahmāṁḍa | vicāra disato ughaḍa |
jaḍa caṁcaḻa jātāṁ jāḍa | parabrahmaci āhe || 17||

माहांभूतांचा खंबीर केला। आत्मा घालून पुतळा जाला।
चालिला सृष्टीचा गल्बला। येणें रितीं॥ १८॥
māhāṁbhūtāṁcā khaṁbīra kelā | ātmā ghālūna putaḻā jālā |
cālilā sṛṣṭīcā galbalā | yeṇeṁ ritīṁ || 18||

आत्मा माया विकार करी। आळ घालिती ब्रह्मावरी।
प्रत्ययें सकळ कांहीं विवरी। तोचि भला॥ १९॥
ātmā māyā vikāra karī | āḻa ghālitī brahmāvarī |
pratyayeṁ sakaḻa kāṁhīṁ vivarī | toci bhalā || 19||

ब्रह्म व्यापक अखंड। वरकड व्यापकता खंड।
शोधून पाहातं जड। कांहींच नाहीं॥ २०॥
brahma vyāpaka akhaṁḍa | varakaḍa vyāpakatā khaṁḍa |
śodhūna pāhātaṁ jaḍa | kāṁhīṁca nāhīṁ || 20||

गगनासी खंडता नये। गगनाचें नासेल काये।
जरी जाला माहांप्रळये। सृष्टीसंव्हार॥ २१॥
gaganāsī khaṁḍatā naye | gaganāceṁ nāsela kāye |
jarī jālā māhāṁpraḻaye | sṛṣṭīsaṁvhāra || 21||

जें संव्हारामध्यें सापडले। तें सहजचि नासिवंत जालें।
जाणते लोकीं उगविलें। पाहिजे कोडें॥ २२॥
jeṁ saṁvhārāmadhyeṁ sāpaḍale | teṁ sahajaci nāsivaṁta jāleṁ |
jāṇate lokīṁ ugavileṁ | pāhije koḍeṁ || 22||

न कळतां वाटे कोडें। कळतां आवघें दिसें उघडें।
म्हणोनी येकांतीं निवाडे। विचार पाहावा॥ २३॥
na kaḻatāṁ vāṭe koḍeṁ | kaḻatāṁ āvagheṁ diseṁ ughaḍeṁ |
mhaṇonī yekāṁtīṁ nivāḍe | vicāra pāhāvā || 23||

मिळता प्रत्ययाचे संत। येकांपरीस येकांत।
केली पाहिजे सावचित। नाना चर्चा॥ २४॥
miḻatā pratyayāce saṁta | yekāṁparīsa yekāṁta |
kelī pāhije sāvacita | nānā carcā || 24||

पाहिल्यावेगळें कळत नाहीं। कळतां कळतां संदेह नाहीं।
विवेक पाहातां कोठेंचि नाहीं। मायाजाळ॥ २५॥
pāhilyāvegaḻeṁ kaḻata nāhīṁ | kaḻatāṁ kaḻatāṁ saṁdeha nāhīṁ |
viveka pāhātāṁ koṭheṁci nāhīṁ | māyājāḻa || 25||

गगनीं आभाळ आलें। मागुती सवेंचि उडालें।
आत्म्याकरितां दृश्य जालें। उडेल तैसें॥ २६॥
gaganīṁ ābhāḻa āleṁ | māgutī saveṁci uḍāleṁ |
ātmyākaritāṁ dṛśya jāleṁ | uḍela taiseṁ || 26||

मुळापासून सेवटवरी। विवेकी विवेकें विवरी।
तोचि निश्चय थावरी। चळेना ऐसा॥ २७॥
muḻāpāsūna sevaṭavarī | vivekī vivekeṁ vivarī |
toci niścaya thāvarī | caḻenā aisā || 27||

वरकड निश्चय अनुमानाचे। अनुमानें बोलतां काये वेंचे।
जाणते पुरुष प्रचितीचे। ते तों मानीतना॥ २८॥
varakaḍa niścaya anumānāce | anumāneṁ bolatāṁ kāye veṁce |
jāṇate puruṣa pracitīce | te toṁ mānītanā || 28||

उगेंच बोलणें अनुमानाचें। अनुमानाचें कोण्या कामाचें।
येथें सगट विचाराचें। काम नाहीं॥ २९॥
ugeṁca bolaṇeṁ anumānāceṁ | anumānāceṁ koṇyā kāmāceṁ |
yetheṁ sagaṭa vicārāceṁ | kāma nāhīṁ || 29||

सगट विचार तो अविचार। कित्येक म्हणती येकंकार।
येकंकार भ्रष्टाकार। करूं नये॥ ३०॥
sagaṭa vicāra to avicāra | kityeka mhaṇatī yekaṁkāra |
yekaṁkāra bhraṣṭākāra | karūṁ naye || 30||

कृत्रिम अवघें सांडावें। कांहीं येक शुद्ध घ्यावें।
जाणजाणों निवडावें। सारासार॥ ३१॥
kṛtrima avagheṁ sāṁḍāveṁ | kāṁhīṁ yeka śuddha ghyāveṁ |
jāṇajāṇoṁ nivaḍāveṁ | sārāsāra || 31||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
आत्मानिरूपणनाम समास सतवा॥ ७॥ २०.७
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
ātmānirūpaṇanāma samāsa satavā || 7|| 20.7

समास आठवा : देहेक्षेत्रनिरूपण
samāsa āṭhavā : dehekṣetranirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

विधीप्रपंचतरु वाढला। वाढतां वाढतां विस्तीर्ण जाला।
फळें येतां विश्रांती पावला। बहुत गुणी॥ १॥
vidhīprapaṁcataru vāḍhalā | vāḍhatāṁ vāḍhatāṁ vistīrṇa jālā |
phaḻeṁ yetāṁ viśrāṁtī pāvalā | bahuta guṇī || 1||

नाना फळें रसाळें लागलीं। नाना जिनसी गोडीस आलीं।
गोडी पाहावया निर्माण केलीं। नाना शरीरें॥ २॥
nānā phaḻeṁ rasāḻeṁ lāgalīṁ | nānā jinasī goḍīsa ālīṁ |
goḍī pāhāvayā nirmāṇa kelīṁ | nānā śarīreṁ || 2||

निर्माण जाले उत्तम विषये। शरीरेंविण भोगितां नये।
म्हणोनी निर्मिला उपाये। नाना शरीरें॥ ३॥
nirmāṇa jāle uttama viṣaye | śarīreṁviṇa bhogitāṁ naye |
mhaṇonī nirmilā upāye | nānā śarīreṁ || 3||

ज्ञानइंद्रियें निर्माण केलीं। भिन्न भिन्न गुणांचीं निर्मिलीं।
येका शरीरासी लागलीं। परी वेगळालीं॥ ४॥
jñānaiṁdriyeṁ nirmāṇa kelīṁ | bhinna bhinna guṇāṁcīṁ nirmilīṁ |
yekā śarīrāsī lāgalīṁ | parī vegaḻālīṁ || 4||

श्रोत्रइंद्रिंई शब्द पडिला। त्याचा भेद पाहिजे कळला।
ऐसा उपाये निर्माण केला। इंद्रियांमधें॥ ५॥
śrotraiṁdriṁī śabda paḍilā | tyācā bheda pāhije kaḻalā |
aisā upāye nirmāṇa kelā | iṁdriyāṁmadheṁ || 5||

त्वचेइंद्रियें सीतोष्ण भासे। चक्षुइंद्रियें सकळ दिसे।
इंद्रियांमधें गुण ऐसे। वेगळाले॥ ६॥
tvaceiṁdriyeṁ sītoṣṇa bhāse | cakṣuiṁdriyeṁ sakaḻa dise |
iṁdriyāṁmadheṁ guṇa aise | vegaḻāle || 6||

जिव्हेमधें रस चाखणें। घ्राणामधें परिमळ घेणें।
इंद्रियांमधें वेगळाल्या गुणें। भेद केले॥ ७॥
jivhemadheṁ rasa cākhaṇeṁ | ghrāṇāmadheṁ parimaḻa gheṇeṁ |
iṁdriyāṁmadheṁ vegaḻālyā guṇeṁ | bheda kele || 7||

वायोपंचकीं अंतःकर्णपंचक। मिसळोनि फिरे निशंक।
ज्ञानइंद्रियें कर्मइंद्रियें सकळिक। सावकास पाहे॥ ८॥
vāyopaṁcakīṁ aṁtaḥkarṇapaṁcaka | misaḻoni phire niśaṁka |
jñānaiṁdriyeṁ karmaiṁdriyeṁ sakaḻika | sāvakāsa pāhe || 8||

कर्मइंद्रियें लागवेगीं। जीव भोगीं विषयांलागीं।
ऐसा हा उपाये जगीं। ईश्वरें केला॥ ९॥
karmaiṁdriyeṁ lāgavegīṁ | jīva bhogīṁ viṣayāṁlāgīṁ |
aisā hā upāye jagīṁ | īśvareṁ kelā || 9||

निषय निर्माण जाले बरवे। शरीरेंविण कैसें भोगावे।
नाना शरीराचे गोवे। याकारणें॥ १०॥
niṣaya nirmāṇa jāle barave | śarīreṁviṇa kaiseṁ bhogāve |
nānā śarīrāce gove | yākāraṇeṁ || 10||

अस्तीमांशाचे शरीर। त्यामधें गुणप्रकार।
शरीरासारिखें यंत्र। आणीक नाहीं॥ ११॥
astīmāṁśāce śarīra | tyāmadheṁ guṇaprakāra |
śarīrāsārikheṁ yaṁtra | āṇīka nāhīṁ || 11||

ऐसीं शरीरें निर्माण केलीं। विषयभोगें वाढविलीं।
लाहानथोर निर्माण जालीं। येणें प्रकारें॥ १२॥
aisīṁ śarīreṁ nirmāṇa kelīṁ | viṣayabhogeṁ vāḍhavilīṁ |
lāhānathora nirmāṇa jālīṁ | yeṇeṁ prakāreṁ || 12||

अस्तीमांशांचीं शरीरें। निर्माण केली जगदेश्वरें।
विवेकें गुणविचारें। करूनियां॥ १३॥
astīmāṁśāṁcīṁ śarīreṁ | nirmāṇa kelī jagadeśvareṁ |
vivekeṁ guṇavicāreṁ | karūniyāṁ || 13||

अस्तिमौंशाचा पुतळा। जेणें ज्ञानें सकळ कळा।
शरीरभेद वेगळा। ठाईं ठाईं॥ १४॥
astimauṁśācā putaḻā | jeṇeṁ jñāneṁ sakaḻa kaḻā |
śarīrabheda vegaḻā | ṭhāīṁ ṭhāīṁ || 14||

तो भेद कार्याकारण। त्याचा उदंड आहे गुण।
सकळ तीक्ष्ण बुद्धीविण। काये कळे॥ १५॥
to bheda kāryākāraṇa | tyācā udaṁḍa āhe guṇa |
sakaḻa tīkṣṇa buddhīviṇa | kāye kaḻe || 15||

सकळ करणें ईश्वराला। म्हणोनी भेद निर्माण जाला।
ऊर्धमुख होतां भेदाला। ठाव कैंचा॥ १६॥
sakaḻa karaṇeṁ īśvarālā | mhaṇonī bheda nirmāṇa jālā |
ūrdhamukha hotāṁ bhedālā | ṭhāva kaiṁcā || 16||

सृष्टिकर्णीं आगत्य भेद। संव्हारें सहजचि अभेद।
भेद अभेद हा संवाद। मायागुणें॥ १७॥
sṛṣṭikarṇīṁ āgatya bheda | saṁvhāreṁ sahajaci abheda |
bheda abheda hā saṁvāda | māyāguṇeṁ || 17||

मायेमधें अंतरात्मा। नकळे तयाचा महिमा।
जाला चतुर्मुख ब्रह्मा। तोहि संदेहीं पडे॥ १८॥
māyemadheṁ aṁtarātmā | nakaḻe tayācā mahimā |
jālā caturmukha brahmā | tohi saṁdehīṁ paḍe || 18||

पीळ पेंच कडोविकडीं। तर्क तीक्षण घडीनें घडी।
मनासी होये तांतडी। विवरण करितां॥ १९॥
pīḻa peṁca kaḍovikaḍīṁ | tarka tīkṣaṇa ghaḍīneṁ ghaḍī |
manāsī hoye tāṁtaḍī | vivaraṇa karitāṁ || 19||

आत्मत्वें लागतें सकळ कांहीं। निरंजनीं हे कांहींच नाहीं।
येकांतकाळीं समजोन पाहीं। म्हणिजे बरें॥ २०॥
ātmatveṁ lāgateṁ sakaḻa kāṁhīṁ | niraṁjanīṁ he kāṁhīṁca nāhīṁ |
yekāṁtakāḻīṁ samajona pāhīṁ | mhaṇije bareṁ || 20||

देहे सामर्थ्यानुसार। सकळ करी जगदेश्वर।
थोर सामर्थ्यें अवतार। बोलिजेती॥ २१॥
dehe sāmarthyānusāra | sakaḻa karī jagadeśvara |
thora sāmarthyeṁ avatāra | bolijetī || 21||

शेष कूर्म वऱ्हाव जाले। येवढे देहे विशाळ धरिले।
तेणें करितां रचना चाले। सकळ सृष्टीची॥ २२॥
śeṣa kūrma vahāva jāle | yevaḍhe dehe viśāḻa dharile |
teṇeṁ karitāṁ racanā cāle | sakaḻa sṛṣṭīcī || 22||

ईश्वरें केवढें सूत्र केलें। सूर्यबिंब धावाया लाविलें।
धुकटाकरवीं धरविलें। अगाध पाणी॥ २३॥
īśvareṁ kevaḍheṁ sūtra keleṁ | sūryabiṁba dhāvāyā lāvileṁ |
dhukaṭākaravīṁ dharavileṁ | agādha pāṇī || 23||

पर्वताऐसे ढग उचलिती। सूर्यबिंबासी अछ्यादिति।
तेथें सवेंचि वायोची गती। प्रगट होये॥ २४॥
parvatāaise ḍhaga ucalitī | sūryabiṁbāsī achyāditi |
tetheṁ saveṁci vāyocī gatī | pragaṭa hoye || 24||

झिडकझिडकुं धांवे वारा। जैसा काळाचा म्हणियारा।
ढग मारुनी दिनकरा। मोकळे करी॥ २५॥
jhiḍakajhiḍakuṁ dhāṁve vārā | jaisā kāḻācā mhaṇiyārā |
ḍhaga mārunī dinakarā | mokaḻe karī || 25||

बैसती विजांचे तडाखे। प्राणीमात्र अवचिता धाके।
गगन कडकडून तडके। स्थळांवरी॥ २६॥
baisatī vijāṁce taḍākhe | prāṇīmātra avacitā dhāke |
gagana kaḍakaḍūna taḍake | sthaḻāṁvarī || 26||

येहलोकासी येक वर्म केलें। महद्‍भूतें महद्‍भूत आळिलें।
सकळां समभागें चालिलें। सृष्टिरचनेसी॥ २७॥
yehalokāsī yeka varma keleṁ | mahadbhūteṁ mahadbhūta āḻileṁ |
sakaḻāṁ samabhāgeṁ cālileṁ | sṛṣṭiracanesī || 27||

ऐसे अनंत भेद आत्मयाचे। सकळ जाणती ऐसे कैंचें।
विवरतां विवरतां मनाचे। फडके होती॥ २८॥
aise anaṁta bheda ātmayāce | sakaḻa jāṇatī aise kaiṁceṁ |
vivaratāṁ vivaratāṁ manāce | phaḍake hotī || 28||

ऐसी माझी उपासना। उपासकीं आणावी मना।
अगाध महिमा चतुरानना। काये कळे॥ २९॥
aisī mājhī upāsanā | upāsakīṁ āṇāvī manā |
agādha mahimā caturānanā | kāye kaḻe || 29||

आवाहन विसर्जन। हें चि भजनाचें लक्षण।
सकळ जाणती सज्जन। मी काय सांगों॥ ३०॥
āvāhana visarjana | heṁ ci bhajanāceṁ lakṣaṇa |
sakaḻa jāṇatī sajjana | mī kāya sāṁgoṁ || 30||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
देहेक्षेत्रनिरूपणनाम समास आठवा॥ ८॥ २०.८
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
dehekṣetranirūpaṇanāma samāsa āṭhavā || 8|| 20.8

समास नववा : सूक्ष्मनिरूपण
samāsa navavā : sūkṣmanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

मृतिकापूजन करावें। आणी सवेंचि विसर्जावें।
हें मानेना स्वभावें। अंतःकर्णासी॥ १॥
mṛtikāpūjana karāveṁ | āṇī saveṁci visarjāveṁ |
heṁ mānenā svabhāveṁ | aṁtaḥkarṇāsī || 1||

देव पूजावा आणी टाकावा। हें प्रशस्त न वटे जीवा।
याचा विचार पाहावा। अंतर्यामीं॥ २॥
deva pūjāvā āṇī ṭākāvā | heṁ praśasta na vaṭe jīvā |
yācā vicāra pāhāvā | aṁtaryāmīṁ || 2||

देव करिजे ऐसा नाहीं। देव टाकिजे ऐसा नाहीं।
म्हणोनि याचा कांहीं। विचार पाहावा॥ ३॥
deva karije aisā nāhīṁ | deva ṭākije aisā nāhīṁ |
mhaṇoni yācā kāṁhīṁ | vicāra pāhāvā || 3||

देव नाना शरीरें धरितो। धरुनी मागुती सोडितो।
तरी तो देव कैसा आहे तो। विवेकें वोळखावा॥ ४॥
deva nānā śarīreṁ dharito | dharunī māgutī soḍito |
tarī to deva kaisā āhe to | vivekeṁ voḻakhāvā || 4||

नाना साधनें निरूपणें। देव शोधायाकारणें।
सकळ आपुले अंतःकर्णें। समजलें पाहिजे॥ ५॥
nānā sādhaneṁ nirūpaṇeṁ | deva śodhāyākāraṇeṁ |
sakaḻa āpule aṁtaḥkarṇeṁ | samajaleṁ pāhije || 5||

ब्रह्मज्ञाचा उपाये। समजल्याविण देतां नये।
पदार्थ आहे मा घे जाये। ऐसें म्हणावें॥ ६॥
brahmajñācā upāye | samajalyāviṇa detāṁ naye |
padārtha āhe mā ghe jāye | aiseṁ mhaṇāveṁ || 6||

सगट लोकांचे अंतरींचा भाव। मज प्रतक्ष भेटवावा देव।
परंतु विवेकाचा उपाव। वेगळाचि आहे॥ ७॥
sagaṭa lokāṁce aṁtarīṁcā bhāva | maja pratakṣa bheṭavāvā deva |
paraṁtu vivekācā upāva | vegaḻāci āhe || 7||

विचार पाहातां तगेना। त्यास देव ऐसें म्हणावेना।
परंतु जन राहेना। काये करावें॥ ८॥
vicāra pāhātāṁ tagenā | tyāsa deva aiseṁ mhaṇāvenā |
paraṁtu jana rāhenā | kāye karāveṁ || 8||

थोर लोक मरोनि जाती। त्यांच्या सुरता करुनी पाहाती।
तैसीच आहे हेहि गती। उपासनेची॥ ९॥
thora loka maroni jātī | tyāṁcyā suratā karunī pāhātī |
taisīca āhe hehi gatī | upāsanecī || 9||

थोर व्यापार ठाकेना जनीं। म्हणोनि केली रखतवानी।
राजसंपदा तयाचेनी। प्राप्त कैची॥ १०॥
thora vyāpāra ṭhākenā janīṁ | mhaṇoni kelī rakhatavānī |
rājasaṁpadā tayācenī | prāpta kaicī || 10||

म्हणोनि जितुका भोळा भाव। तितुका अज्ञानाचा स्वभाव।
अज्ञानें तरी देवाधिदेव। पाविजेल कैचा॥ ११॥
mhaṇoni jitukā bhoḻā bhāva | titukā ajñānācā svabhāva |
ajñāneṁ tarī devādhideva | pāvijela kaicā || 11||

अज्ञासी ज्ञान न माने। ज्ञात्यास अनुमान न माने।
म्हणोनि सिद्धांचिये खुणें। पावलें पाहिजे॥ १२॥
ajñāsī jñāna na māne | jñātyāsa anumāna na māne |
mhaṇoni siddhāṁciye khuṇeṁ | pāvaleṁ pāhije || 12||

माया सांडून मुळास जावें। तरीच समाधान पावावें।
ऐसें न होतां भरंगळावें। भलतीकडे॥ १३॥
māyā sāṁḍūna muḻāsa jāveṁ | tarīca samādhāna pāvāveṁ |
aiseṁ na hotāṁ bharaṁgaḻāveṁ | bhalatīkaḍe || 13||

माया उलंघायाकारणें। देवासी नाना उपाय करणें।
अध्यात्मश्रवणपंथेंचि जाणें। प्रत्ययानें॥ १४॥
māyā ulaṁghāyākāraṇeṁ | devāsī nānā upāya karaṇeṁ |
adhyātmaśravaṇapaṁtheṁci jāṇeṁ | pratyayāneṁ || 14||

ऐसें न करितां लोकिकीं। अवघीच होते चुकामुकी।
स्थिति खरी आणि लटकी। ऐसी वोळखावी॥ १५॥
aiseṁ na karitāṁ lokikīṁ | avaghīca hote cukāmukī |
sthiti kharī āṇi laṭakī | aisī voḻakhāvī || 15||

खोट्याचे वाटे जाऊं नये। खोट्याची संगती धरूं नये।
खोटें संग्रहीं करूं नये। कांहींयेक॥ १६॥
khoṭyāce vāṭe jāūṁ naye | khoṭyācī saṁgatī dharūṁ naye |
khoṭeṁ saṁgrahīṁ karūṁ naye | kāṁhīṁyeka || 16||

खोटें तें खोटेंचि खोटें। खऱ्यासी तगेनात बालटें।
मन अधोमुख उफराटें। केलें पाहिजे॥ १७॥
khoṭeṁ teṁ khoṭeṁci khoṭeṁ | khayāsī tagenāta bālaṭeṁ |
mana adhomukha upharāṭeṁ | keleṁ pāhije || 17||

अध्यात्मश्रवण करीत जावें। म्हणिजे सकळ कांहीं फावे।
नाना प्रकारीचे गोवे। तुटोनी जाती॥ १८॥
adhyātmaśravaṇa karīta jāveṁ | mhaṇije sakaḻa kāṁhīṁ phāve |
nānā prakārīce gove | tuṭonī jātī || 18||

सूत गुंतलें तें उकलावें। तैसे मन उगवावें।
मानत मानत घालावें। मुळाकडे॥ १९॥
sūta guṁtaleṁ teṁ ukalāveṁ | taise mana ugavāveṁ |
mānata mānata ghālāveṁ | muḻākaḍe || 19||

सकळ कांहीं कालवलें। त्या सकळाचें सकळ जालें।
शरीरीं विभागले। सकळ कांहीं॥ २०॥
sakaḻa kāṁhīṁ kālavaleṁ | tyā sakaḻāceṁ sakaḻa jāleṁ |
śarīrīṁ vibhāgale | sakaḻa kāṁhīṁ || 20||

काये तें येथेंचि पाहावें। कैसें तें येथेंचि शोधावें।
सूक्ष्माचीं चौदा नांवें। येथेंचि समजावी॥ २१॥
kāye teṁ yetheṁci pāhāveṁ | kaiseṁ teṁ yetheṁci śodhāveṁ |
sūkṣmācīṁ caudā nāṁveṁ | yetheṁci samajāvī || 21||

निर्गुण निर्विकारी येक। तें सर्वां ठाईं व्यापक।
देह्यामधें तें निष्कळंक। आहे कीं नाहीं॥ २२॥
nirguṇa nirvikārī yeka | teṁ sarvāṁ ṭhāīṁ vyāpaka |
dehyāmadheṁ teṁ niṣkaḻaṁka | āhe kīṁ nāhīṁ || 22||

मूळमाया संकल्परूप। तें अंतःकर्णाचें स्वरूप।
जड चेतवी चैतन्यरूप। तें हि शरीरीं आहे॥ २३॥
mūḻamāyā saṁkalparūpa | teṁ aṁtaḥkarṇāceṁ svarūpa |
jaḍa cetavī caitanyarūpa | teṁ hi śarīrīṁ āhe || 23||

समानगुण गुणसाम्य। सूक्ष्म विचार तो अगम्य।
सूक्ष्म साधु जाणते प्रणम्य। तया समस्तांसी॥ २४॥
samānaguṇa guṇasāmya | sūkṣma vicāra to agamya |
sūkṣma sādhu jāṇate praṇamya | tayā samastāṁsī || 24||

द्विधा भासतें शरीर। वामांग दक्षिणांग विचार।
तोंचि अर्धनारीनटेश्वर। पिंडीं वोळखावा॥ २५॥
dvidhā bhāsateṁ śarīra | vāmāṁga dakṣiṇāṁga vicāra |
toṁci ardhanārīnaṭeśvara | piṁḍīṁ voḻakhāvā || 25||

तोचि प्रकृतिपुरुष जाणिजे। शिवशक्ती वोळखिजे।
शडगुणईश्वर बोलिजे। तया कर्दमासी॥ २६॥
toci prakṛtipuruṣa jāṇije | śivaśaktī voḻakhije |
śaḍaguṇaīśvara bolije | tayā kardamāsī || 26||

तयासीच म्हणिजे महत्तत्त्व। जेथें त्रिगुणाचें गूढत्व।
अर्धमात्रा शुद्धसत्व। गुणक्षोभिणा॥ २७॥
tayāsīca mhaṇije mahattattva | jetheṁ triguṇāceṁ gūḍhatva |
ardhamātrā śuddhasatva | guṇakṣobhiṇā || 27||

त्रिगुणें चालतें शरीर। प्रतक्ष दिसतो विचार।
मुळींच्या कर्दमाचें शरीर। ऐसें जाणावें॥ २८॥
triguṇeṁ cālateṁ śarīra | pratakṣa disato vicāra |
muḻīṁcyā kardamāceṁ śarīra | aiseṁ jāṇāveṁ || 28||

मन माया आणि जीव। हाहि दिसतो स्वभाव।
चौदा नामांचा अभिप्राव। पिंडीं पाहावा॥ २९॥
mana māyā āṇi jīva | hāhi disato svabhāva |
caudā nāmāṁcā abhiprāva | piṁḍīṁ pāhāvā || 29||

पिंड पडतां अवघेंचि जातें। परंतु परब्रह्म राहातें।
शाश्वत समजोन मग तें। दृढ धरावें॥ ३०॥
piṁḍa paḍatāṁ avagheṁci jāteṁ | paraṁtu parabrahma rāhāteṁ |
śāśvata samajona maga teṁ | dṛḍha dharāveṁ || 30||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सूक्ष्मनिरूपणनाम समास नववा॥ ९॥ २०.९
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
sūkṣmanirūpaṇanāma samāsa navavā || 9|| 20.9

समास दहावा : विमलब्रह्मनिरूपण
samāsa dahāvā : vimalabrahmanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

धरूं जातां धरितां न ये। टाकूं जातां टाकितां न ये।
जेथें तेथें आहेच आहे। परब्रह्म तें॥ १॥
dharūṁ jātāṁ dharitāṁ na ye | ṭākūṁ jātāṁ ṭākitāṁ na ye |
jetheṁ tetheṁ āheca āhe | parabrahma teṁ || 1||

जिकडे तिकडे जेथें तेथें। विन्मुख होतां सन्मुख होतें।
सन्मुखपण चुकेना तें। कांहीं केल्या॥ २॥
jikaḍe tikaḍe jetheṁ tetheṁ | vinmukha hotāṁ sanmukha hoteṁ |
sanmukhapaṇa cukenā teṁ | kāṁhīṁ kelyā || 2||

बैसलें माणूस उठोन गेलें। तेथें आकाशचि राहिलें।
आकाश चहुंकडे पाहिलें। तरी सन्मुखचि आहे॥ ३॥
baisaleṁ māṇūsa uṭhona geleṁ | tetheṁ ākāśaci rāhileṁ |
ākāśa cahuṁkaḍe pāhileṁ | tarī sanmukhaci āhe || 3||

जिकडेतिकडे प्राणी पळोन जातें। तिकडे आकाशचि भोवतें।
बळें आकाशाबाहेर। कैसें जावें॥ ४॥
jikaḍetikaḍe prāṇī paḻona jāteṁ | tikaḍe ākāśaci bhovateṁ |
baḻeṁ ākāśābāhera | kaiseṁ jāveṁ || 4||

जिकडेतिकडे प्राणी पाहे। तिकडे तें सन्मुखचि आहे।
समस्तांचें मस्तकीं राहे। माध्यानीं मार्तंड जैसा॥ ५॥
jikaḍetikaḍe prāṇī pāhe | tikaḍe teṁ sanmukhaci āhe |
samastāṁceṁ mastakīṁ rāhe | mādhyānīṁ mārtaṁḍa jaisā || 5||

परी तो आहे येकदेसी। दृष्टांत न घडे वस्तुसी।
कांहीं येक चमत्कारासी। देउनी पाहिलें॥ ६॥
parī to āhe yekadesī | dṛṣṭāṁta na ghaḍe vastusī |
kāṁhīṁ yeka camatkārāsī | deunī pāhileṁ || 6||

नाना तीर्थें नाना देसीं। कष्टत जावें पाहाव्यासी।
तैसें न लगे परब्रह्मासी। बैसलें ठाईं॥ ७॥
nānā tīrtheṁ nānā desīṁ | kaṣṭata jāveṁ pāhāvyāsī |
taiseṁ na lage parabrahmāsī | baisaleṁ ṭhāīṁ || 7||

प्राणी बैसोनीच राहातां। अथवा बहुत पळोन जातां।
परब्रह्म तें तत्वतां। समागमें॥ ८॥
prāṇī baisonīca rāhātāṁ | athavā bahuta paḻona jātāṁ |
parabrahma teṁ tatvatāṁ | samāgameṁ || 8||

पक्षी अंतराळीं गेलां। भोवतें आकाशचि तयाला।
तैसे ब्रह्म प्राणीयाला। व्यापून आहे॥ ९॥
pakṣī aṁtarāḻīṁ gelāṁ | bhovateṁ ākāśaci tayālā |
taise brahma prāṇīyālā | vyāpūna āhe || 9||

परब्रह्म पोकळ घनदाट। ब्रह्म सेवटाचा सेवट।
ज्यासी त्यासी ब्रह्म नीट। सर्वकाळ॥ १०॥
parabrahma pokaḻa ghanadāṭa | brahma sevaṭācā sevaṭa |
jyāsī tyāsī brahma nīṭa | sarvakāḻa || 10||

दृश्या सबाहे अंतरीं। ब्रह्म दाटलें ब्रह्मांडोदरीं।
आरे त्या विमळाची सरी। कोणास द्यावी॥ ११॥
dṛśyā sabāhe aṁtarīṁ | brahma dāṭaleṁ brahmāṁḍodarīṁ |
āre tyā vimaḻācī sarī | koṇāsa dyāvī || 11||

वैकुंठकैळासस्वर्गलोकीं। इंद्रलोकीं चौदा लोकीं।
पन्नगादिकपाताळलोकीं। तेथेंचि आहे॥ १२॥
vaikuṁṭhakaiḻāsasvargalokīṁ | iṁdralokīṁ caudā lokīṁ |
pannagādikapātāḻalokīṁ | tetheṁci āhe || 12||

कासीपासून रामेश्वर। आवघें दाटलें अपार।
परता परता पारावार। त्यास नाहीं॥ १३॥
kāsīpāsūna rāmeśvara | āvagheṁ dāṭaleṁ apāra |
paratā paratā pārāvāra | tyāsa nāhīṁ || 13||

परब्रह्म तें येकलें। येकदांचि सकळांसी व्यापिले।
सकळांस स्पर्शोन राहिलें। सकळां ठाईं॥ १४॥
parabrahma teṁ yekaleṁ | yekadāṁci sakaḻāṁsī vyāpile |
sakaḻāṁsa sparśona rāhileṁ | sakaḻāṁ ṭhāīṁ || 14||

परब्रह्म पाउसें भिजेना। अथवा चिखलानें भरेना।
पुरामधें परी वाहेना। पुरासमागमें॥ १५॥
parabrahma pāuseṁ bhijenā | athavā cikhalāneṁ bharenā |
purāmadheṁ parī vāhenā | purāsamāgameṁ || 15||

येकसरें सन्मुक विमुख। वाम सव्य दोहिंकडे येक।
आर्धऊर्ध प्राणी सकळीक। व्यापून आहे॥ १६॥
yekasareṁ sanmuka vimukha | vāma savya dohiṁkaḍe yeka |
ārdhaūrdha prāṇī sakaḻīka | vyāpūna āhe || 16||

आकाशाचा डोहो भरला। कदापी नाहीं उचंबळला।
असंभाव्य पसरला। जिकडे तिकडे॥ १७॥
ākāśācā ḍoho bharalā | kadāpī nāhīṁ ucaṁbaḻalā |
asaṁbhāvya pasaralā | jikaḍe tikaḍe || 17||

येकजिनसि गगन उदास। जेथें नाहीं दृश्यभास।
भासेंविण निराभास। परब्रह्म जाणावें॥ १८॥
yekajinasi gagana udāsa | jetheṁ nāhīṁ dṛśyabhāsa |
bhāseṁviṇa nirābhāsa | parabrahma jāṇāveṁ || 18||

संतसाधुमहानुभावां। देवदानवमानवां।
ब्रह्म सकळांसी विसांवा। विश्रांतिठाव॥ १९॥
saṁtasādhumahānubhāvāṁ | devadānavamānavāṁ |
brahma sakaḻāṁsī visāṁvā | viśrāṁtiṭhāva || 19||

कोणेकडे सेवटा जावें। कोणेकडे काये पाहावें।
असंभाव्य तें नेमावें। काये म्हणोनी॥ २०॥
koṇekaḍe sevaṭā jāveṁ | koṇekaḍe kāye pāhāveṁ |
asaṁbhāvya teṁ nemāveṁ | kāye mhaṇonī || 20||

स्थूळ नव्हे सूक्ष्म नव्हे। कांहीं येकासारिखें नव्हे।
ज्ञानदृष्टीविण नव्हे समधान॥ २१॥
sthūḻa navhe sūkṣma navhe | kāṁhīṁ yekāsārikheṁ navhe |
jñānadṛṣṭīviṇa navhe samadhāna || 21||

पिंडब्रह्मांडनिरास। मग तें ब्रह्म निराभास।
येथून तेथवरी अवकास। भकासरूप॥ २२॥
piṁḍabrahmāṁḍanirāsa | maga teṁ brahma nirābhāsa |
yethūna tethavarī avakāsa | bhakāsarūpa || 22||

ब्रह्म व्यापक हें तो खरें। दृश्य आहे तों हें उत्तरें।
व्यापेंविण कोण्या प्रकारें। व्यापक म्हणावें॥ २३॥
brahma vyāpaka heṁ to khareṁ | dṛśya āhe toṁ heṁ uttareṁ |
vyāpeṁviṇa koṇyā prakāreṁ | vyāpaka mhaṇāveṁ || 23||

ब्रह्मासी शब्दचि लागेना। कल्पना कल्पूं शकेना।
कल्पनेतीत निरंजना। विवेकें वोळखावें॥ २४॥
brahmāsī śabdaci lāgenā | kalpanā kalpūṁ śakenā |
kalpanetīta niraṁjanā | vivekeṁ voḻakhāveṁ || 24||

शुद्ध सार श्रवण। शुद्ध प्रत्ययाचें मनन।
विज्ञानी पावतां उन्मन। सहजचि होतें॥ २५॥
śuddha sāra śravaṇa | śuddha pratyayāceṁ manana |
vijñānī pāvatāṁ unmana | sahajaci hoteṁ || 25||

जालें साधनाचें फळ। संसार जाला सफळ।
निर्गुण ब्रह्म तें निश्चळ। अंतरीं बिंबलें॥ २६॥
jāleṁ sādhanāceṁ phaḻa | saṁsāra jālā saphaḻa |
nirguṇa brahma teṁ niścaḻa | aṁtarīṁ biṁbaleṁ || 26||

हिसेब जाला मायेचा। जाला निवाडा तत्वांचा।
साध्य होतां साधनाचा। ठाव नाहीं॥ २७॥
hiseba jālā māyecā | jālā nivāḍā tatvāṁcā |
sādhya hotāṁ sādhanācā | ṭhāva nāhīṁ || 27||

स्वप्नीं जें जें देखिलें। तें तें जागृतीस उडालें।
सहजचि अनुर्वाच्य जालें। बोलतां न ये॥ २८॥
svapnīṁ jeṁ jeṁ dekhileṁ | teṁ teṁ jāgṛtīsa uḍāleṁ |
sahajaci anurvācya jāleṁ | bolatāṁ na ye || 28||

ऐसें हें विवेकें जाणावें। प्रत्ययें खुणेंसी बाणावें।
जन्ममृत्याच्या नांवें। सुन्याकार॥ २९॥
aiseṁ heṁ vivekeṁ jāṇāveṁ | pratyayeṁ khuṇeṁsī bāṇāveṁ |
janmamṛtyācyā nāṁveṁ | sunyākāra || 29||

भक्तांचेनि साभिमानें। कृपा केली दाशरथीनें।
समर्थकृपेचीं वचनें। तो हा दासबोध॥ ३०॥
bhaktāṁceni sābhimāneṁ | kṛpā kelī dāśarathīneṁ |
samarthakṛpecīṁ vacaneṁ | to hā dāsabodha || 30||

वीस दशक दासबोध। श्रवणद्वारें घेतां शोध।
मनकर्त्यास विशद। परमार्थ होतो॥ ३१॥
vīsa daśaka dāsabodha | śravaṇadvāreṁ ghetāṁ śodha |
manakartyāsa viśada | paramārtha hoto || 31||

वीस दशक दोनीसें समास। साधकें पाहावें सावकास।
विवरतं विशेषाविशेष। कळों लागे॥ ३२॥
vīsa daśaka donīseṁ samāsa | sādhakeṁ pāhāveṁ sāvakāsa |
vivarataṁ viśeṣāviśeṣa | kaḻoṁ lāge || 32||

ग्रंथाचें करावेंस्तवन। स्तवनाचें काये प्रयोजन।
येथें प्रत्ययास कारण। प्रत्ययो पाहावा॥ ३३॥
graṁthāceṁ karāveṁstavana | stavanāceṁ kāye prayojana |
yetheṁ pratyayāsa kāraṇa | pratyayo pāhāvā || 33||

देहे तंव पांचा भूतांचा। कर्ता आत्मा तेथींचा।
आणी कवित्वप्रकार मनुशाचा। काशावरुनी॥ ३४॥
dehe taṁva pāṁcā bhūtāṁcā | kartā ātmā tethīṁcā |
āṇī kavitvaprakāra manuśācā | kāśāvarunī || 34||

सकळ करणें जगदीशाचें। आणी कवित्वचि काय मानुशाचें।
ऐशा अप्रमाण बोलण्याचें काये घावें॥ ३५॥
sakaḻa karaṇeṁ jagadīśāceṁ | āṇī kavitvaci kāya mānuśāceṁ |
aiśā apramāṇa bolaṇyāceṁ kāye ghāveṁ || 35||

सकळ देह्याचा झाडा केला। तत्वसमुदाव उडाला।
तेथें कोण्या पदार्थाला। आपुलें म्हणावें॥ ३६॥
sakaḻa dehyācā jhāḍā kelā | tatvasamudāva uḍālā |
tetheṁ koṇyā padārthālā | āpuleṁ mhaṇāveṁ || 36||

ऐसीं हें विचाराचीं कामें। उगेंच भ्रमों नये भ्रमें।
जगदेश्वरें अनुक्रमें। सकळ केलें॥ ३७॥
aisīṁ heṁ vicārācīṁ kāmeṁ | ugeṁca bhramoṁ naye bhrameṁ |
jagadeśvareṁ anukrameṁ | sakaḻa keleṁ || 37||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
विमळब्रह्मनिरूपणनाम समास दहावा॥ १०॥ २०.१०
॥ दशक विसावा समाप्त॥
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
vimaḻabrahmanirūpaṇanāma samāsa dahāvā || 10|| 20.10
|| daśaka visāvā samāpta ||