॥ दशक सोळावा : सप्ततिन्वय॥ १६॥
|| daśaka soḻāvā : saptatinvaya || 16||

समास पहिला      :      वाल्मीकि स्तवननिरूपण
samāsa pahilā      :      vālmīki stavananirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

धन्य धन्य तो वाल्मीक। ऋषीमाजी पुण्यश्लोक।
जयाचेन हा त्रिलोक्य। पावनजाला॥ १॥
dhanya dhanya to vālmīka | ṛṣīmājī puṇyaśloka |
jayācena hā trilokya | pāvanajālā || 1||

भविष्य आणी शतकोटी। हें तों नाहीं देखिलें दृष्टीं।
धांडोळितां सकळ सृष्टि। श्रुत नव्हे॥ २॥
bhaviṣya āṇī śatakoṭī | heṁ toṁ nāhīṁ dekhileṁ dṛṣṭīṁ |
dhāṁḍoḻitāṁ sakaḻa sṛṣṭi | śruta navhe || 2||

भविष्याचें येक वचन। कदाचित जालें प्रमाण।
तरी आश्चिर्य मानिती  जन। भूमंडळीचे॥ ३॥
bhaviṣyāceṁ yeka vacana | kadācita jāleṁ pramāṇa |
tarī āścirya mānitī  jana | bhūmaṁḍaḻīce || 3||

नसतां रघुनाथअवतार। नाहीं पाहिला शास्त्राधार।
रामकथेचा विस्तार। विस्तारिला जेणें॥ ४॥
nasatāṁ raghunāthaavatāra | nāhīṁ pāhilā śāstrādhāra |
rāmakathecā vistāra | vistārilā jeṇeṁ || 4||

ऐसा जयाचा वाग्विळास। ऐकोनी संतोषला महेश।
मग विभागिलें त्रयलोक्यास। शतकोटी रामायेण॥  ५॥
aisā jayācā vāgviḻāsa | aikonī saṁtoṣalā maheśa |
maga vibhāgileṁ trayalokyāsa | śatakoṭī rāmāyeṇa ||  5||

ज्याचें कवित्व शंकरें पाहिलें। इतरां न वचे अनुमानलें।
रामउपासकांसी जालें। परम समाधान॥ ६॥
jyāceṁ kavitva śaṁkareṁ pāhileṁ | itarāṁ na vace anumānaleṁ |
rāmaupāsakāṁsī jāleṁ | parama samādhāna || 6||

ऋषी होते थोर थोर। बहुतीं केला कवित्वविचार।
परी वाल्मीकासारिखा कवेश्वर। न भूतो न भविष्यति॥ ७॥
ṛṣī hote thora thora | bahutīṁ kelā kavitvavicāra |
parī vālmīkāsārikhā kaveśvara | na bhūto na bhaviṣyati || 7||

पूर्वीं केली दृष्ट कर्में। परी पावन जाला रामनामें।
नाम जपतां दृढ नेमें। पुण्यें सीमा सांडिली॥ ८॥
pūrvīṁ kelī dṛṣṭa karmeṁ | parī pāvana jālā rāmanāmeṁ |
nāma japatāṁ dṛḍha nemeṁ | puṇyeṁ sīmā sāṁḍilī || 8||

उफराटे नाम म्हणतां वाचें। पर्वत फुटले पापाचे।
ध्वज उभारले पुण्याचे। ब्रह्मांडावरुते॥ ९॥
upharāṭe nāma mhaṇatāṁ vāceṁ | parvata phuṭale pāpāce |
dhvaja ubhārale puṇyāce | brahmāṁḍāvarute || 9||

वाल्मीकें जेथें तप केलें। तें वन पुण्यपावन जालें।
शुष्क काष्ठीं अंकुर फुटले। तपोबळें जयाच्या॥ १०॥
vālmīkeṁ jetheṁ tapa keleṁ | teṁ vana puṇyapāvana jāleṁ |
śuṣka kāṣṭhīṁ aṁkura phuṭale | tapobaḻeṁ jayācyā || 10||

पूर्वी होता वाल्हाकोळी। जीवघातकी भूमंडळीं।
तोचि वंदिजे सकळीं। विबुधीं आणि ऋषेश्वरीं॥ ११॥
pūrvī hotā vālhākoḻī | jīvaghātakī bhūmaṁḍaḻīṁ |
toci vaṁdije sakaḻīṁ | vibudhīṁ āṇi ṛṣeśvarīṁ || 11||

उपरती आणि अनुताप। तेथें कैंचें उरेल पाप।
देह्यांततपें पुण्यरूप। दुसरा जन्म जाला॥ १२॥
uparatī āṇi anutāpa | tetheṁ kaiṁceṁ urela pāpa |
dehyāṁtatapeṁ puṇyarūpa | dusarā janma jālā || 12||

अनुतापें आसन घातलें। देह्यांचें वारुळ जालें।
तेंचि नाम पुढें पडिलें। वाल्मीक ऐसें॥ १३॥
anutāpeṁ āsana ghātaleṁ | dehyāṁceṁ vāruḻa jāleṁ |
teṁci nāma puḍheṁ paḍileṁ | vālmīka aiseṁ || 13||

वारुळास वाल्मीक बोलिजे। म्हणोनि वाल्मीक नाम साजे।
जयाच्या तीव्र तपें झिजे। हृदय तापसाचें॥ १४॥
vāruḻāsa vālmīka bolije | mhaṇoni vālmīka nāma sāje |
jayācyā tīvra tapeṁ jhije | hṛdaya tāpasāceṁ || 14||

जो तापसांमाजीं श्रेष्ठ। जो कवेश्वरांमधें वरिष्ठ।
जयाचें बोलणें पष्ट। निश्चयाचें॥ १५॥
jo tāpasāṁmājīṁ śreṣṭha | jo kaveśvarāṁmadheṁ variṣṭha |
jayāceṁ bolaṇeṁ paṣṭa | niścayāceṁ || 15||

जो निष्ठावंतांचें मंडण। रघुनाथभक्तांचें भूषण।
ज्याची धारणा असाधारण। साधकां सदृढ करी॥ १६॥
jo niṣṭhāvaṁtāṁceṁ maṁḍaṇa | raghunāthabhaktāṁceṁ bhūṣaṇa |
jyācī dhāraṇā asādhāraṇa | sādhakāṁ sadṛḍha karī || 16||

धन्य वाल्मीक ऋषेश्वर। समर्थाचा कवेश्वर।
तयासी माझा नमस्कार। साष्टांगभावें॥ १७॥
dhanya vālmīka ṛṣeśvara | samarthācā kaveśvara |
tayāsī mājhā namaskāra | sāṣṭāṁgabhāveṁ || 17||

वाल्मीक ऋषी बोलिला नसता। तरी आम्हांसी कैंची रामकथा।
म्हणोनियां समर्था। काय म्हणोनी वर्णावें॥ १८॥
vālmīka ṛṣī bolilā nasatā | tarī āmhāṁsī kaiṁcī rāmakathā |
mhaṇoniyāṁ samarthā | kāya mhaṇonī varṇāveṁ || 18||

रघुनथकीर्ति प्रगट केली। तेणें तयची महिमा वाढली।
भक्त मंडळी सुखी जाली। श्रवणमात्रें॥ १९॥
raghunathakīrti pragaṭa kelī | teṇeṁ tayacī mahimā vāḍhalī |
bhakta maṁḍaḻī sukhī jālī | śravaṇamātreṁ || 19||

आपुला काळ सार्थक केला। रघुनाथकीर्तिमधें बुडाला।
भूमंडळीं उधरिला। बहुत लोक॥ २०॥
āpulā kāḻa sārthaka kelā | raghunāthakīrtimadheṁ buḍālā |
bhūmaṁḍaḻīṁ udharilā | bahuta loka || 20||

रघुनाथ भक्त थोर थोर। महिमा जयांचा अपार।
त्या समस्तांचा किंकर। रामदास म्हणे॥ २१॥
raghunātha bhakta thora thora | mahimā jayāṁcā apāra |
tyā samastāṁcā kiṁkara | rāmadāsa mhaṇe || 21||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
वाल्मीकस्तवननिरूपणनाम समास पहिला॥ १॥ १६.१
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
vālmīkastavananirūpaṇanāma samāsa pahilā || 1|| 16.1

समास दुसरा      :      सूर्यस्तवननिरूपण
samāsa dusarā      :      sūryastavananirūpaṇa

॥ श्रीरामसमर्थ॥
|| śrīrāmasamartha ||

धन्य धन्य हा सूर्यवौंश। सकळ वौंशामधें विशेष।
मार्तंडमंडळाचा प्रकाश। फांकला भूमंडळीं॥ १॥
dhanya dhanya hā sūryavauṁśa | sakaḻa vauṁśāmadheṁ viśeṣa |
mārtaṁḍamaṁḍaḻācā prakāśa | phāṁkalā bhūmaṁḍaḻīṁ || 1||

सोमाआंगीं आहे लांछन। पक्षा येका होय क्षीण।
रविकिर्ण फांकता आपण। कळाहीन होये॥ २॥
somāāṁgīṁ āhe lāṁchana | pakṣā yekā hoya kṣīṇa |
ravikirṇa phāṁkatā āpaṇa | kaḻāhīna hoye || 2||

याकारणें सूर्यापुढें। दुसरी साम्यता न घडे।
जयाच्या प्रकाशें उजेडे। प्राणीमात्रासी॥ ३॥
yākāraṇeṁ sūryāpuḍheṁ | dusarī sāmyatā na ghaḍe |
jayācyā prakāśeṁ ujeḍe | prāṇīmātrāsī || 3||

नाना धर्म नाना कर्में। उत्तमें मध्यमें अधमें।
सुगमें दुर्गमें नित्य नेमें। सृष्टीमधें चालती॥ ४॥
nānā dharma nānā karmeṁ | uttameṁ madhyameṁ adhameṁ |
sugameṁ durgameṁ nitya nemeṁ | sṛṣṭīmadheṁ cālatī || 4||

वेदशास्त्रें आणी पुराणें। मंत्र यंत्र नाना साधनें।
संध्या स्नान पूजाविधानें। सूर्येंविण बापुडीं॥ ५॥
vedaśāstreṁ āṇī purāṇeṁ | maṁtra yaṁtra nānā sādhaneṁ |
saṁdhyā snāna pūjāvidhāneṁ | sūryeṁviṇa bāpuḍīṁ || 5||

नाना योग ना मतें। पाहों जातां असंख्यातें।
जाती आपुलाल्या पंथें। सूर्यउदय जालियां॥ ६॥
nānā yoga nā mateṁ | pāhoṁ jātāṁ asaṁkhyāteṁ |
jātī āpulālyā paṁtheṁ | sūryaudaya jāliyāṁ || 6||

प्रपंचिक अथवा परमार्थिक। कार्य करणें कोणीयेक।
दिवसेंविण निरार्थक। सार्थक नव्हे॥ ७॥
prapaṁcika athavā paramārthika | kārya karaṇeṁ koṇīyeka |
divaseṁviṇa nirārthaka | sārthaka navhe || 7||

सूर्याचें अधिष्ठान डोळे। डोळे नसतां सर्व आंधळे।
याकारणें कांहींच न चले। सूर्येंविण॥ ८॥
sūryāceṁ adhiṣṭhāna ḍoḻe | ḍoḻe nasatāṁ sarva āṁdhaḻe |
yākāraṇeṁ kāṁhīṁca na cale | sūryeṁviṇa || 8||

म्हणाल अंध कवित्वें करिती। तरी हेहि सुर्याचीच गती।
थंड जालियां आपुली मती। मग मतिप्रकाश कैंचा॥ ९॥
mhaṇāla aṁdha kavitveṁ karitī | tarī hehi suryācīca gatī |
thaṁḍa jāliyāṁ āpulī matī | maga matiprakāśa kaiṁcā || 9||

उष्ण प्रकाश तो सूर्याचा। शीत प्रकाश तो चंद्राचा।
उष्णत्व नस्तां देह्याचा। घात होये॥ १०॥
uṣṇa prakāśa to sūryācā | śīta prakāśa to caṁdrācā |
uṣṇatva nastāṁ dehyācā | ghāta hoye || 10||

याकारणें सूर्येंविण। सहसा न चले कारण।
श्रोते तुम्ही विचक्षण। शोधून पाहा॥ ११॥
yākāraṇeṁ sūryeṁviṇa | sahasā na cale kāraṇa |
śrote tumhī vicakṣaṇa | śodhūna pāhā || 11||

हरिहरांच्या अवतरमूर्ती। शिवशक्तीच्या अनंत वेक्ती।
यापूर्वीं होता गभस्ती। आतां हि आहे॥ १२॥
hariharāṁcyā avataramūrtī | śivaśaktīcyā anaṁta vektī |
yāpūrvīṁ hotā gabhastī | ātāṁ hi āhe || 12||

जितुके संसारासि आले। तितुके सूर्याखालें वर्तले।
अंती देहे त्यागून गेले। प्रभाकरादेखतां॥ १३॥
jituke saṁsārāsi āle | tituke sūryākhāleṁ vartale |
aṁtī dehe tyāgūna gele | prabhākarādekhatāṁ || 13||

चंद्र ऐलीकडे जाला। क्षीरसागरीं मधून काढिला।
चौदा रत्नांमधें आला। बंधु लक्षुमीचा॥ १४॥
caṁdra ailīkaḍe jālā | kṣīrasāgarīṁ madhūna kāḍhilā |
caudā ratnāṁmadheṁ ālā | baṁdhu lakṣumīcā || 14||

विश्वचक्षु हा भास्कर। ऐसें जाणती लाहानथोर।
याकारणें दिवाकर। श्रेष्ठांहून श्रेष्ठ॥ १५॥
viśvacakṣu hā bhāskara | aiseṁ jāṇatī lāhānathora |
yākāraṇeṁ divākara | śreṣṭhāṁhūna śreṣṭha || 15||

अपार नभमार्ग क्रमणें। ऐसेंचि प्रत्यहीं येणें जाणें।
या लोकोपकाराकारणें। आज्ञा समर्थाची॥ १६॥
apāra nabhamārga kramaṇeṁ | aiseṁci pratyahīṁ yeṇeṁ jāṇeṁ |
yā lokopakārākāraṇeṁ | ājñā samarthācī || 16||

दिवस नस्तां अंधकार। सर्वांसी नकळे सारासार।
दिवसेंविण तश्कर। कां दिवाभीत पक्षी॥ १७॥
divasa nastāṁ aṁdhakāra | sarvāṁsī nakaḻe sārāsāra |
divaseṁviṇa taśkara | kāṁ divābhīta pakṣī || 17||

सूर्यापुढें आणिक दुसरें। कोण आणावें सामोरें।
तेजोरासी निर्धारें। उपमेरहित॥ १८॥
sūryāpuḍheṁ āṇika dusareṁ | koṇa āṇāveṁ sāmoreṁ |
tejorāsī nirdhāreṁ | upamerahita || 18||

ऐसा हा सविता सकळांचा। पूर्वज होय रघुनाथाचा।
अगाध महिमा मानवी वाचा। काये म्हणोनि वर्णावी॥ १९॥
aisā hā savitā sakaḻāṁcā | pūrvaja hoya raghunāthācā |
agādha mahimā mānavī vācā | kāye mhaṇoni varṇāvī || 19||

रघुनाथवौंश पूर्वापर। येकाहूनि येक थोर।
मज मतिमंदास हा विचार। काये कळे॥ २०॥
raghunāthavauṁśa pūrvāpara | yekāhūni yeka thora |
maja matimaṁdāsa hā vicāra | kāye kaḻe || 20||

रघुनाथाचा समुदाव। तेथें गुंतला अंतर्भाव।
म्हणोनी वर्णितां महत्व। वाग्दुर्बळ मी॥ २१॥
raghunāthācā samudāva | tetheṁ guṁtalā aṁtarbhāva |
mhaṇonī varṇitāṁ mahatva | vāgdurbaḻa mī || 21||

सकळ दोषाचा परिहार। करितां सूर्यास नमस्कार।
स्फूर्ति वाढे  निरंतर। सूर्यदर्शन घेतां॥ २२॥
sakaḻa doṣācā parihāra | karitāṁ sūryāsa namaskāra |
sphūrti vāḍhe  niraṁtara | sūryadarśana ghetāṁ || 22||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सूर्यस्तवननिरूपणनाम समास दुसरा॥ २॥ १६.२
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
sūryastavananirūpaṇanāma samāsa dusarā || 2|| 16.2

समास तिसरा      :      पृथ्वीस्तवननिरूपण
samāsa tisarā      :      pṛthvīstavananirūpaṇa

॥ श्रीरामसमर्थ॥
|| śrīrāmasamartha ||

धन्य धन्य हे वसुमती। इचा महिमा सांगों किती।
प्राणीमात्र तितुके राहाती। तिच्या आधारें॥ १॥
dhanya dhanya he vasumatī | icā mahimā sāṁgoṁ kitī |
prāṇīmātra tituke rāhātī | ticyā ādhāreṁ || 1||

अंतरिक्ष राहाती जीव। तोहि पृथ्वीचा स्वभाव।
देहे जड नस्तां जीव। कैसे तगती॥ २॥
aṁtarikṣa rāhātī jīva | tohi pṛthvīcā svabhāva |
dehe jaḍa nastāṁ jīva | kaise tagatī || 2||

जाळिती पोळिती कुदळिती। नांगरिती उकरिती खाणती।
मळ मूत्र तिजवरी करिती। आणी वमन॥ ३॥
jāḻitī poḻitī kudaḻitī | nāṁgaritī ukaritī khāṇatī |
maḻa mūtra tijavarī karitī | āṇī vamana || 3||

नासकें कुजकें जर्जर। पृथ्वीविण कैंची थार।
देह्यांतकाळीं शरीर। तिजवरी पडे॥ ४॥
nāsakeṁ kujakeṁ jarjara | pṛthvīviṇa kaiṁcī thāra |
dehyāṁtakāḻīṁ śarīra | tijavarī paḍe || 4||

बरें वाईट सकळ कांहीं। पृथ्वीविण थार नाहीं।
नाना धातु द्रव्य तें हि। भूमीचे पोटीं॥ ५॥
bareṁ vāīṭa sakaḻa kāṁhīṁ | pṛthvīviṇa thāra nāhīṁ |
nānā dhātu dravya teṁ hi | bhūmīce poṭīṁ || 5||

येकास येक संव्हारिती। प्राणी भूमीवरी असती।
भूमी सांडून जाती। कोणीकडे॥ ६॥
yekāsa yeka saṁvhāritī | prāṇī bhūmīvarī asatī |
bhūmī sāṁḍūna jātī | koṇīkaḍe || 6||

गड कोठ पुरें पट्टणें। नाना देश कळती अटणें।
देव दानव मानव राहाणें। पृथ्वीवरी॥ ७॥
gaḍa koṭha pureṁ paṭṭaṇeṁ | nānā deśa kaḻatī aṭaṇeṁ |
deva dānava mānava rāhāṇeṁ | pṛthvīvarī || 7||

नाना रत्नें हिरे परीस। नाना धातु द्रव्यांश।
गुप्त प्रगट कराव्यास। पृथ्वीविण नाहीं॥ ८॥
nānā ratneṁ hire parīsa | nānā dhātu dravyāṁśa |
gupta pragaṭa karāvyāsa | pṛthvīviṇa nāhīṁ || 8||

मेरुमांदार हिमाचळ। नाना अष्टकुळाचळ।
नाना पक्षी मछ व्याळ। भूमंडळीं॥ ९॥
merumāṁdāra himācaḻa | nānā aṣṭakuḻācaḻa |
nānā pakṣī macha vyāḻa | bhūmaṁḍaḻīṁ || 9||

नाना समुद्रापैलीकडे। भोंवतें आवर्णोदका कडें।
असंभाव्य तुटले कडे। भूमंडळाचे॥ १०॥
nānā samudrāpailīkaḍe | bhoṁvateṁ āvarṇodakā kaḍeṁ |
asaṁbhāvya tuṭale kaḍe | bhūmaṁḍaḻāce || 10||

त्यामधें गुप्त विवरें। लाहानथोरें अपारें।
तेथें निबिड अंधकारें। वस्ती कीजे॥ ११॥
tyāmadheṁ gupta vivareṁ | lāhānathoreṁ apāreṁ |
tetheṁ nibiḍa aṁdhakāreṁ | vastī kīje || 11||

आवर्णोदक तें अपार। त्याचा कोण जाणे पार।
उदंड दाटले जळचर। असंभाव्य मोठे॥ १२॥
āvarṇodaka teṁ apāra | tyācā koṇa jāṇe pāra |
udaṁḍa dāṭale jaḻacara | asaṁbhāvya moṭhe || 12||

त्या जीवनास आधार पवन। निबिड दाट आणी घन।
फुटों शकेना जीवन। कोणेकडे॥ १३॥
tyā jīvanāsa ādhāra pavana | nibiḍa dāṭa āṇī ghana |
phuṭoṁ śakenā jīvana | koṇekaḍe || 13||

त्या प्रभंजनासी आधार। कठिणपणें अहंकार।
ऐसा त्या भूगोळाचा पार। कोण जाणे॥ १४॥
tyā prabhaṁjanāsī ādhāra | kaṭhiṇapaṇeṁ ahaṁkāra |
aisā tyā bhūgoḻācā pāra | koṇa jāṇe || 14||

नाना पदार्थांच्या खाणी। धातुरत्नांच्या दाटणी।
कल्पतरु चिंतामणी। अमृतकुंडें॥ १५॥
nānā padārthāṁcyā khāṇī | dhāturatnāṁcyā dāṭaṇī |
kalpataru ciṁtāmaṇī | amṛtakuṁḍeṁ || 15||

नाना दीपें नाना खंडें। वसती उद्वसें उदंडें।
तेथें नाना जीवनाचीं बंडें। वेगळालीं॥ १६॥
nānā dīpeṁ nānā khaṁḍeṁ | vasatī udvaseṁ udaṁḍeṁ |
tetheṁ nānā jīvanācīṁ baṁḍeṁ | vegaḻālīṁ || 16||

मेरुभोंवते कडे कापले। असंभाव्य कडोसें पडिलें।
निबिड तरु लागले। नाना जिनसी॥ १७॥
merubhoṁvate kaḍe kāpale | asaṁbhāvya kaḍoseṁ paḍileṁ |
nibiḍa taru lāgale | nānā jinasī || 17||

त्यासन्निध लोकालोक। जेथें सूर्याचें फिरे चाक।
चंद्रादि द्रोणाद्रि मैनाक। माहां गिरी॥ १८॥
tyāsannidha lokāloka | jetheṁ sūryāceṁ phire cāka |
caṁdrādi droṇādri maināka | māhāṁ girī || 18||

नाना देशीं पाषाणभेद। नाना जिनसी मृत्तिकाभेद।
नाना विभूति छंद बंद। नाना खाणी॥ १९॥
nānā deśīṁ pāṣāṇabheda | nānā jinasī mṛttikābheda |
nānā vibhūti chaṁda baṁda | nānā khāṇī || 19||

बहुरत्न हे वसुंदरा। ऐसा पदार्थ कैचा दुसरा ।
अफट पडिलें सैरावैरा। जिकडे तिकडे॥ २०॥
bahuratna he vasuṁdarā | aisā padārtha kaicā dusarā  |
aphaṭa paḍileṁ sairāvairā | jikaḍe tikaḍe || 20||

अवघी पृथ्वी फिरोन पाहे। ऐसा प्राणी कोण आहे।
दुजी तुळणा न साहे। धरणीविषीं॥ २१॥
avaghī pṛthvī phirona pāhe | aisā prāṇī koṇa āhe |
dujī tuḻaṇā na sāhe | dharaṇīviṣīṁ || 21||

नाना वल्ली नाना पिकें। देसोदेसी अनेकें।
पाहों जातां सारिख्या सारिखें। येक हि नाहीं॥ २२॥
nānā vallī nānā pikeṁ | desodesī anekeṁ |
pāhoṁ jātāṁ sārikhyā sārikheṁ | yeka hi nāhīṁ || 22||

स्वर्ग मृत्यु आणिपाताळें। अपूर्व रचिलीं तीन ताळें।
पाताळलोकीं माहां व्याळें। वस्ती कीजे॥ २३॥
svarga mṛtyu āṇipātāḻeṁ | apūrva racilīṁ tīna tāḻeṁ |
pātāḻalokīṁ māhāṁ vyāḻeṁ | vastī kīje || 23||

नान वल्ली बीजांची  खाणी। ते हे विशाळ धरणी।
अभिनव कर्त्याची करणी। होऊन गेली॥ २४॥
nāna vallī bījāṁcī  khāṇī | te he viśāḻa dharaṇī |
abhinava kartyācī karaṇī | hoūna gelī || 24||

गड कोठ नाना नगरें। पुरें पट्टणें मनोहरें।
सकळां ठाईं जगदेश्वरें। वस्ती कीजे॥ २५॥
gaḍa koṭha nānā nagareṁ | pureṁ paṭṭaṇeṁ manohareṁ |
sakaḻāṁ ṭhāīṁ jagadeśvareṁ | vastī kīje || 25||

माहां बळी  होऊन गेले। पृथ्वीवरी चौताळले।
सामर्थ्यें निराळे राहिले। हें तों घडेना॥ २६॥
māhāṁ baḻī  hoūna gele | pṛthvīvarī cautāḻale |
sāmarthyeṁ nirāḻe rāhile | heṁ toṁ ghaḍenā || 26||

असंभाव्य हे जगती।  जीव कितीयेक जाती।
नाना अवतारपंगती। भूमंडळावरी॥ २७॥
asaṁbhāvya he jagatī |  jīva kitīyeka jātī |
nānā avatārapaṁgatī | bhūmaṁḍaḻāvarī || 27||

सध्यां रोकडे प्रमाण। कांहीं करावा नलगे अनुमान।
नाना प्रकारीचें जीवन। पृथ्वीचेनि आधारें॥ २८॥
sadhyāṁ rokaḍe pramāṇa | kāṁhīṁ karāvā nalage anumāna |
nānā prakārīceṁ jīvana | pṛthvīceni ādhāreṁ || 28||

कित्तेक भूमी माझी म्हणती। सेवटीं आपणचि मरोन  जाती।
कित्तेक काळ होतां जगती। जैसी तैसी॥  २९॥
kitteka bhūmī mājhī mhaṇatī | sevaṭīṁ āpaṇaci marona  jātī |
kitteka kāḻa hotāṁ jagatī | jaisī taisī ||  29||

ऐसा पृथ्वीचा महिमा। दुसरी काये द्यावी उपमा।
ब्रह्मादिकापासुनी आम्हां। आश्रयोचि आहे॥ ३०॥
aisā pṛthvīcā mahimā | dusarī kāye dyāvī upamā |
brahmādikāpāsunī āmhāṁ | āśrayoci āhe || 30||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
पृथ्वीस्तवननिरूपणनाम समास तिसरा॥ ३॥ १६.३
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
pṛthvīstavananirūpaṇanāma samāsa tisarā || 3|| 16.3

समास चौथा      :      आपनिरूपण
samāsa cauthā      :      āpanirūpaṇa

॥ श्रीरामसमर्थ॥
|| śrīrāmasamartha ||

आतां सकळांचे ज्नमस्थान। सकळ जीवांचे जीवन।
जयास आपोनारायेण। ऐसें बोलिजे॥ १॥
ātāṁ sakaḻāṁce jnamasthāna | sakaḻa jīvāṁce jīvana |
jayāsa āponārāyeṇa | aiseṁ bolije || 1||

पृथ्वीस आधार आवर्णोदक। सप्तसिंधूचें सिंधोदक।
नाना मेघीचें मेघोदक। भूमंडळीं चालिलें॥ २॥
pṛthvīsa ādhāra āvarṇodaka | saptasiṁdhūceṁ siṁdhodaka |
nānā meghīceṁ meghodaka | bhūmaṁḍaḻīṁ cālileṁ || 2||

नाना नद्या नाना देसीं। वाहात मिळाल्या सागरासी।
लाहानथोर पुण्यरासी। अगाध महिमे॥ ३॥
nānā nadyā nānā desīṁ | vāhāta miḻālyā sāgarāsī |
lāhānathora puṇyarāsī | agādha mahime || 3||

नद्या पर्वतींहून कोंसळल्या। नाना सांकडीमधें रिचविल्या।
धबाबां खळाळां चालिल्या। असंभाव्य॥ ४॥
nadyā parvatīṁhūna koṁsaḻalyā | nānā sāṁkaḍīmadheṁ ricavilyā |
dhabābāṁ khaḻāḻāṁ cālilyā | asaṁbhāvya || 4||

कूप बावी सरोवरें। उदंड तळीं थोरथोरें।
निर्मळें उचंबळती नीरें। नाना देसीं॥ ५॥
kūpa bāvī sarovareṁ | udaṁḍa taḻīṁ thorathoreṁ |
nirmaḻeṁ ucaṁbaḻatī nīreṁ | nānā desīṁ || 5||

गायेमुखें पाट जाती। नाना कालवे वाहती।
नाना झऱ्या झिरपती। झरती नीरें॥ ६॥
gāyemukheṁ pāṭa jātī | nānā kālave vāhatī |
nānā jhayā jhirapatī | jharatī nīreṁ || 6||

डुरें विहीरें पाझर। पर्वत फुटोन वाहे नीर।
ऐसे उदकाचे प्रकर। भूमंडळीं॥ ७॥
ḍureṁ vihīreṁ pājhara | parvata phuṭona vāhe nīra |
aise udakāce prakara | bhūmaṁḍaḻīṁ || 7||

जितुके गिरी तितुक्या धारा। कोंसळती भयंकरा।
पाभळ वाहाळा अपारा। उकळ्या सांडिती॥ ८॥
jituke girī titukyā dhārā | koṁsaḻatī bhayaṁkarā |
pābhaḻa vāhāḻā apārā | ukaḻyā sāṁḍitī || 8||

भूमंडळीचें जळ आघवें। किती म्हणोनी सांगावें।
नाना कारंजीं आणावें। बांधोनी पाणी॥ ९॥
bhūmaṁḍaḻīceṁ jaḻa āghaveṁ | kitī mhaṇonī sāṁgāveṁ |
nānā kāraṁjīṁ āṇāveṁ | bāṁdhonī pāṇī || 9||

डोहो डवंके खबाडीं टांकीं। नाना गिरिकंदरीं अनेकीं।
नाना जळें नाना लोकीं। वेगळालीं॥ १०॥
ḍoho ḍavaṁke khabāḍīṁ ṭāṁkīṁ | nānā girikaṁdarīṁ anekīṁ |
nānā jaḻeṁ nānā lokīṁ | vegaḻālīṁ || 10||

तीर्थें येकाहून येक। माहां पवित्र पुण्यदायक।
अगाध महिमा शास्त्रकारक। बोलोनि गेले॥ ११॥
tīrtheṁ yekāhūna yeka | māhāṁ pavitra puṇyadāyaka |
agādha mahimā śāstrakāraka | boloni gele || 11||

नाना तीर्थांची पुण्योदकें। नाना स्थळोस्थळीं सीतळोदकें।
तैसींच नाना उष्णोदकें। ठाईं ठाईं॥ १२॥
nānā tīrthāṁcī puṇyodakeṁ | nānā sthaḻosthaḻīṁ sītaḻodakeṁ |
taisīṁca nānā uṣṇodakeṁ | ṭhāīṁ ṭhāīṁ || 12||

नाना वल्लीमधें जीवन। नाना फळीं फुलीं जीवन।
नाना  कंदीं मुळीं जीवन। गुणकारकें॥ १३॥
nānā vallīmadheṁ jīvana | nānā phaḻīṁ phulīṁ jīvana |
nānā  kaṁdīṁ muḻīṁ jīvana | guṇakārakeṁ || 13||

क्षीरोदकें सिंधोदकें। विषोदकें पीयूषोदकें।
नाना स्थळांतरीं उदकें। नाना गुणाचीं॥ १४॥
kṣīrodakeṁ siṁdhodakeṁ | viṣodakeṁ pīyūṣodakeṁ |
nānā sthaḻāṁtarīṁ udakeṁ | nānā guṇācīṁ || 14||

नाना युक्षदंडाचे रस। नाना फळांचे नाना रस।
नाना प्रकारीचे गोरस। मद पारा गुळत्र॥ १५॥
nānā yukṣadaṁḍāce rasa | nānā phaḻāṁce nānā rasa |
nānā prakārīce gorasa | mada pārā guḻatra || 15||

नाना मुक्तफळांचें पाणी। नाना रत्‍नी तळपें पाणी।
नाना शस्त्रामधें पाणी। नाना गुणाचें॥ १६॥
nānā muktaphaḻāṁceṁ pāṇī | nānā ratnī taḻapeṁ pāṇī |
nānā śastrāmadheṁ pāṇī | nānā guṇāceṁ || 16||

शुक्लीत श्रोणीत लाळ मूत्र स्वेद। नाना उदकाचे नाना भेद।
विवरोन पाहातां विशद। होत जातें॥ १७॥
śuklīta śroṇīta lāḻa mūtra sveda | nānā udakāce nānā bheda |
vivarona pāhātāṁ viśada | hota jāteṁ || 17||

उदकाचे देह केवळ। उदकाचेंचि भूमंडळ।
चंद्रमंडळ सूर्यमंडळ। उदकाकरितां॥ १८॥
udakāce deha kevaḻa | udakāceṁci bhūmaṁḍaḻa |
caṁdramaṁḍaḻa sūryamaṁḍaḻa | udakākaritāṁ || 18||

क्षारसिंधु क्षीरसिंधु। सुरासिंधु आज्यसिंधु।
दधिसिंधु युक्षरससिंधु। शुद्ध सिंधु उदकाचा॥ १९॥
kṣārasiṁdhu kṣīrasiṁdhu | surāsiṁdhu ājyasiṁdhu |
dadhisiṁdhu yukṣarasasiṁdhu | śuddha siṁdhu udakācā || 19||

ऐसें उदक विस्तारलें। मुळापासून सेवटा आलें।
मधेहि ठाईं ठाईं उमटलें। ठाईं ठाईं गुप्त॥ २०॥
aiseṁ udaka vistāraleṁ | muḻāpāsūna sevaṭā āleṁ |
madhehi ṭhāīṁ ṭhāīṁ umaṭaleṁ | ṭhāīṁ ṭhāīṁ gupta || 20||

जे जे बीजीं मिश्रीत जालें। तो तो स्वाद घेऊन उठिलें।
उसामधें गोडीस आलें। परम सुंदर॥ २१॥
je je bījīṁ miśrīta jāleṁ | to to svāda gheūna uṭhileṁ |
usāmadheṁ goḍīsa āleṁ | parama suṁdara || 21||

उदकाचें बांधा हें शरीर। उदक चि पाहिजे तदनंतर।
उदकचि उत्पत्तिविस्तार। किती म्हणोनी सांगावा॥ २२॥
udakāceṁ bāṁdhā heṁ śarīra | udaka ci pāhije tadanaṁtara |
udakaci utpattivistāra | kitī mhaṇonī sāṁgāvā || 22||

उदक तारक उदक मारक। उदक नाना सौख्यदायेक।
पाहातं उदकाचा विवेक। अलोलिक आहे॥ २३॥
udaka tāraka udaka māraka | udaka nānā saukhyadāyeka |
pāhātaṁ udakācā viveka | alolika āhe || 23||

भूमंडळीं धांवे नीर। नाना ध्वनी त्या सुंदर।
धबाबां धबाबां थोर। रिचवती धारा॥ २४॥
bhūmaṁḍaḻīṁ dhāṁve nīra | nānā dhvanī tyā suṁdara |
dhabābāṁ dhabābāṁ thora | ricavatī dhārā || 24||

ठाईं ठाईं डोहो तुंबती। विशाळ तळीं डबाबिती।
चबाबिती थबाबिती। कालवे पाट॥ २५॥
ṭhāīṁ ṭhāīṁ ḍoho tuṁbatī | viśāḻa taḻīṁ ḍabābitī |
cabābitī thabābitī | kālave pāṭa || 25||

येकी पालथ्या गंगा वाहाती। उदकें सन्निधचि असती।
खळाळां झरे वाहाती। भूमीचे पोटीं ॥ २६॥
yekī pālathyā gaṁgā vāhātī | udakeṁ sannidhaci asatī |
khaḻāḻāṁ jhare vāhātī | bhūmīce poṭīṁ  || 26||

भूगर्भीं डोहो भरलें। कोण्ही देखिले ना ऐकिले।
ठाईं ठाईं झोवीरे जाले। विदुल्यतांचे॥ २७॥
bhūgarbhīṁ ḍoho bharaleṁ | koṇhī dekhile nā aikile |
ṭhāīṁ ṭhāīṁ jhovīre jāle | vidulyatāṁce || 27||

पृथ्वीतळीं पाणी भरलें। पृथ्वीमधें पाणी खेळे।
पृथ्वी प्रग्टलें। उदंड पाणी॥ २८॥
pṛthvītaḻīṁ pāṇī bharaleṁ | pṛthvīmadheṁ pāṇī kheḻe |
pṛthvī pragṭaleṁ | udaṁḍa pāṇī || 28||

स्वर्गमृत्यपाताळीं। येक नदी तीन ताळीं।
मेघोदक अंतराळीं। वृष्टी करी॥ २९॥
svargamṛtyapātāḻīṁ | yeka nadī tīna tāḻīṁ |
meghodaka aṁtarāḻīṁ | vṛṣṭī karī || 29||

पृथ्वीचें मूळ जीवन। जीवनाचें मूळ दहन।
दहनाचें मूळ पवन। थोराहून थोर॥ ३०॥
pṛthvīceṁ mūḻa jīvana | jīvanāceṁ mūḻa dahana |
dahanāceṁ mūḻa pavana | thorāhūna thora || 30||

त्याहून थोर परमेश्वर। महद्‍भूतांचा विचार।
त्याहून थोर परात्पर। परब्रह्म जाणावें॥ ३१॥
tyāhūna thora parameśvara | mahadbhūtāṁcā vicāra |
tyāhūna thora parātpara | parabrahma jāṇāveṁ || 31||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
आपनिरूपणनाम समास चौथा॥ ४॥ १६.४
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
āpanirūpaṇanāma samāsa cauthā || 4|| 16.4

समास पांचवा      :      अग्निनिरूपण
samāsa pāṁcavā      :      agninirūpaṇa

॥ श्रीरामसमर्थ॥
|| śrīrāmasamartha ||

धन्य धन्य हा वैश्वानरु। होये रघुनाथाचा श्वशुरु।
विश्वव्यापक विश्वंभरु। पिता जानकीचा॥ १॥
dhanya dhanya hā vaiśvānaru | hoye raghunāthācā śvaśuru |
viśvavyāpaka viśvaṁbharu | pitā jānakīcā || 1||

ज्याच्या मुखें भगवंत भोक्ता। जो ऋषीचा फळदाता।
तमहिमरोगहर्ता। भर्ता विश्वजनाचा॥ २॥
jyācyā mukheṁ bhagavaṁta bhoktā | jo ṛṣīcā phaḻadātā |
tamahimarogahartā | bhartā viśvajanācā || 2||

नाना वर्ण नाना भेद। जीवमात्रास अभेद।
अभेद आणी परम शुध। ब्रम्हादिकासी॥ ३॥
nānā varṇa nānā bheda | jīvamātrāsa abheda |
abheda āṇī parama śudha | bramhādikāsī || 3||

अग्नीकरितां सृष्टी चाले। अग्नीकरितां लोक धाले।
अग्नीकरितां सकळ ज्याले। लाहानथोर॥ ४॥
agnīkaritāṁ sṛṣṭī cāle | agnīkaritāṁ loka dhāle |
agnīkaritāṁ sakaḻa jyāle | lāhānathora || 4||

अग्नीनें आळलें भूमंडळ। लोकांस राहव्या जालें स्थळ।
दीप दीपिका नाना ज्वाळ। जेथें तेथें॥ ५॥
agnīneṁ āḻaleṁ bhūmaṁḍaḻa | lokāṁsa rāhavyā jāleṁ sthaḻa |
dīpa dīpikā nānā jvāḻa | jetheṁ tetheṁ || 5||

पोटामधें जठराग्नी। तेणें क्षुधा लागे जनीं।
अग्नीकरितां भोजनीं। रुची येते॥ ६॥
poṭāmadheṁ jaṭharāgnī | teṇeṁ kṣudhā lāge janīṁ |
agnīkaritāṁ bhojanīṁ | rucī yete || 6||

अग्नी सर्वांगीं व्यापक। उष्णें राहे कोणी येक।
उष्ण नस्तां सकळ लोक। मरोन जाती॥ ७॥
agnī sarvāṁgīṁ vyāpaka | uṣṇeṁ rāhe koṇī yeka |
uṣṇa nastāṁ sakaḻa loka | marona jātī || 7||

आधीं अग्नी मंद होतो। पुढें प्राणी तो नासतो।
ऐसा हा अनुभव येतो। प्राणीमात्रासी॥ ८॥
ādhīṁ agnī maṁda hoto | puḍheṁ prāṇī to nāsato |
aisā hā anubhava yeto | prāṇīmātrāsī || 8||

असतां अग्नीचें बळ। शत्रु जिंके तात्काळ।
अग्नी आहे तावत्काळ। जिणें आहे॥ ९॥
asatāṁ agnīceṁ baḻa | śatru jiṁke tātkāḻa |
agnī āhe tāvatkāḻa | jiṇeṁ āhe || 9||

नाना रस निर्माण जाले। अग्नीकरितां निपजले।
माहांरोगी आरोग्य जाले। निमिषमात्रें॥ १०॥
nānā rasa nirmāṇa jāle | agnīkaritāṁ nipajale |
māhāṁrogī ārogya jāle | nimiṣamātreṁ || 10||

सूर्य सकळांहून विशेष। सूर्याउपरी अग्नीप्रवेश।
रात्रभागीं लोक अग्नीस। साहें करिती॥ ११॥
sūrya sakaḻāṁhūna viśeṣa | sūryāuparī agnīpraveśa |
rātrabhāgīṁ loka agnīsa | sāheṁ karitī || 11||

अंत्यजगृहींचा अग्नी आणिला। त्यास दोष नाहीं बोलिला।
सकळां गृहीं पवित्र जाला। वैश्वानरु॥ १२॥
aṁtyajagṛhīṁcā agnī āṇilā | tyāsa doṣa nāhīṁ bolilā |
sakaḻāṁ gṛhīṁ pavitra jālā | vaiśvānaru || 12||

अग्नीहोत्र नाना याग। अग्नीकरितां होती सांग।
अग्नी त्रुप्त होतां मग। सुप्रसन्न होतो॥ १३॥
agnīhotra nānā yāga | agnīkaritāṁ hotī sāṁga |
agnī trupta hotāṁ maga | suprasanna hoto || 13||

देव दानव मानव। अग्नीकरितां चाले सर्व।
सकळ जनासी उपाव। अग्नी आहे॥ १४॥
deva dānava mānava | agnīkaritāṁ cāle sarva |
sakaḻa janāsī upāva | agnī āhe || 14||

लग्नें करिती थोर थोर। नाना दारूचा प्रकार।
भूमंडळीं यात्रा थोर। दारूनें शोभती॥ १५॥
lagneṁ karitī thora thora | nānā dārūcā prakāra |
bhūmaṁḍaḻīṁ yātrā thora | dārūneṁ śobhatī || 15||

नाना लोक रोगी होती। उष्ण औशधें सेविती।
तेणे लोक आरोग्य होती। वन्हीकरितां॥ १६॥
nānā loka rogī hotī | uṣṇa auśadheṁ sevitī |
teṇe loka ārogya hotī | vanhīkaritāṁ || 16||

ब्रह्मणास तनुमनु। सूर्यदेव हुताशनु।
येतद्विषईं अनुमानु। कांहींच नाहीं॥ १७॥
brahmaṇāsa tanumanu | sūryadeva hutāśanu |
yetadviṣaīṁ anumānu | kāṁhīṁca nāhīṁ || 17||

लोकामध्यें जठरानळु। सागरीं आहे वडवनाळु।
भूगोळाबाहेर आवर्णानळु। शिवनेत्रीं विदुल्यता॥ १८॥
lokāmadhyeṁ jaṭharānaḻu | sāgarīṁ āhe vaḍavanāḻu |
bhūgoḻābāhera āvarṇānaḻu | śivanetrīṁ vidulyatā || 18||

कुपीपासून अग्नी होतो। उंचदर्पणीं अग्नी निघतो।
काष्ठमंथनी प्रगटतो। चकमकेनें॥ १९॥
kupīpāsūna agnī hoto | uṁcadarpaṇīṁ agnī nighato |
kāṣṭhamaṁthanī pragaṭato | cakamakeneṁ || 19||

अग्नी सकळां ठाईं आहे। कठीण घिसणीं प्रगट होये।
आग्यासर्पें दग्ध होये। गिरिकंदरें॥ २०॥
agnī sakaḻāṁ ṭhāīṁ āhe | kaṭhīṇa ghisaṇīṁ pragaṭa hoye |
āgyāsarpeṁ dagdha hoye | girikaṁdareṁ || 20||

अग्नीकरितां नाना उपाये। अग्नीकरितां नाना अपाय।
विवेकेंविण सकल  होये। निरार्थक॥ २१॥
agnīkaritāṁ nānā upāye | agnīkaritāṁ nānā apāya |
vivekeṁviṇa sakala  hoye | nirārthaka || 21||

भूमंडळीं लाहानथोर। सकळांस वन्हीचा आधार।
अग्निमुखें परमेश्वर। संतुष्ट होये॥ २२॥
bhūmaṁḍaḻīṁ lāhānathora | sakaḻāṁsa vanhīcā ādhāra |
agnimukheṁ parameśvara | saṁtuṣṭa hoye || 22||

ऐसा अग्नीचा महिमा। बोलिजे तितुकी उणी उपमा।
उत्तरोत्तर अगाध महिमा। अग्नीपुरुषाचा॥ २३॥
aisā agnīcā mahimā | bolije titukī uṇī upamā |
uttarottara agādha mahimā | agnīpuruṣācā || 23||

जीत असतां सुखी करी। मेल्यां प्रेत भस्म करी।
सर्वभक्षकु त्याची थोरी। काये म्हणोनी सांगावी॥ २४॥
jīta asatāṁ sukhī karī | melyāṁ preta bhasma karī |
sarvabhakṣaku tyācī thorī | kāye mhaṇonī sāṁgāvī || 24||

सकळ सृष्टीचा संव्हार। प्रळय करी वैश्वानर।
वैश्वानरें पदार्थमात्र। कांहींच उरेना॥ २५॥
sakaḻa sṛṣṭīcā saṁvhāra | praḻaya karī vaiśvānara |
vaiśvānareṁ padārthamātra | kāṁhīṁca urenā || 25||

नाना होम उदंड करिती। घरोघरीं वैशदेव चालती।
नाना क्षेत्रीं दीप जळती। देवापासीं॥ २६॥
nānā homa udaṁḍa karitī | gharogharīṁ vaiśadeva cālatī |
nānā kṣetrīṁ dīpa jaḻatī | devāpāsīṁ || 26||

दीपाराधनें निलांजनें। देव वोवाळिजे जनें।
खरें खोटें निवडणें। दिव्य होतां॥ २७॥
dīpārādhaneṁ nilāṁjaneṁ | deva vovāḻije janeṁ |
khareṁ khoṭeṁ nivaḍaṇeṁ | divya hotāṁ || 27||

अष्टधा प्रकुर्ती लोक तिन्ही। सकळ व्यापून राहिला वन्ही।
अगाध महिमा वदनीं। किती म्हणोनी बोलावा॥ २८॥
aṣṭadhā prakurtī loka tinhī | sakaḻa vyāpūna rāhilā vanhī |
agādha mahimā vadanīṁ | kitī mhaṇonī bolāvā || 28||

च्यारी श्रृंगें त्रिपदीं जात। दोनी शिरें सप्त हात।
ऐसा बोलिला शास्त्रार्थ। प्रचितीविण॥ २९॥
cyārī śrṛṁgeṁ tripadīṁ jāta | donī śireṁ sapta hāta |
aisā bolilā śāstrārtha | pracitīviṇa || 29||

ऐसा वन्ही उष्णमूर्ती। तो मी बोलिलों येथामती।
न्यून्यपूर्ण क्षमा श्रोतीं। केलें पाहिजे॥ ३०॥
aisā vanhī uṣṇamūrtī | to mī boliloṁ yethāmatī |
nyūnyapūrṇa kṣamā śrotīṁ | keleṁ pāhije || 30||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
अग्निनिरूपणनाम समास पांचवा॥ ५॥ १६.५
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
agninirūpaṇanāma samāsa pāṁcavā || 5|| 16.5

समास सहावा      :      वायुस्तवन
samāsa sahāvā      :      vāyustavana

॥ श्रीरामसमर्थ॥
|| śrīrāmasamartha ||

धन्य धन्य हा वायुदेव। याचा विचित्र स्वभाव।
वायोकरितां सकळ जीव। वर्तती जनीं॥ १॥
dhanya dhanya hā vāyudeva | yācā vicitra svabhāva |
vāyokaritāṁ sakaḻa jīva | vartatī janīṁ || 1||

वायोकरितां श्वासोश्वास। नाना विद्यांचा अभ्यास।
वायोकरितां शरीरास। चळण घडे॥ २॥
vāyokaritāṁ śvāsośvāsa | nānā vidyāṁcā abhyāsa |
vāyokaritāṁ śarīrāsa | caḻaṇa ghaḍe || 2||

चळण वळण प्रासारण। निरोधन आणी आकोचन।
प्राण अपान व्यान उदान। समान वायु॥ ३॥
caḻaṇa vaḻaṇa prāsāraṇa | nirodhana āṇī ākocana |
prāṇa apāna vyāna udāna | samāna vāyu || 3||

नाग कूर्म कर्कश वायो। देवदत्त धनंजयो।
ऐसे हे वायोचे स्वभावो। उदंड असती॥ ४॥
nāga kūrma karkaśa vāyo | devadatta dhanaṁjayo |
aise he vāyoce svabhāvo | udaṁḍa asatī || 4||

वायो ब्रह्मांडीं प्रगटला। ब्रह्मांडदेवतांस पुरवला।
तेथुनी पिंडी प्रगटला। नाना गुणें॥ ५॥
vāyo brahmāṁḍīṁ pragaṭalā | brahmāṁḍadevatāṁsa puravalā |
tethunī piṁḍī pragaṭalā | nānā guṇeṁ || 5||

स्वर्गलोकीं सकळ देव। तैसेचि पुरुषार्थी दानव।
मृत्यलोकींचे मानव। विख्यात राजे॥ ६॥
svargalokīṁ sakaḻa deva | taiseci puruṣārthī dānava |
mṛtyalokīṁce mānava | vikhyāta rāje || 6||

नरदेहीं नाना भेदे। अनंत भेदाचीं श्वापदें।
वनचरें जळचरें आनंदें। क्रीडा करिती॥ ७॥
naradehīṁ nānā bhede | anaṁta bhedācīṁ śvāpadeṁ |
vanacareṁ jaḻacareṁ ānaṁdeṁ | krīḍā karitī || 7||

त्या  समस्तांमधें वायु खेळे। खेचरकुळ अवघें चळे।
उठती वन्हीचे उबाळे। वायोकरितां॥ ८॥
tyā  samastāṁmadheṁ vāyu kheḻe | khecarakuḻa avagheṁ caḻe |
uṭhatī vanhīce ubāḻe | vāyokaritāṁ || 8||

वायो मेघाचें भरण भरी। सवेंच पिटून परतें सारी।
वायो ऐसा कारबरी। दुसरा नाहीं॥ ९॥
vāyo meghāceṁ bharaṇa bharī | saveṁca piṭūna parateṁ sārī |
vāyo aisā kārabarī | dusarā nāhīṁ || 9||

परी ते आत्मयाची सत्ता। वर्ते शरीरीं तत्वता।
परी व्यापकपणें या समर्था। तुळणा नाहीं॥ १०॥
parī te ātmayācī sattā | varte śarīrīṁ tatvatā |
parī vyāpakapaṇeṁ yā samarthā | tuḻaṇā nāhīṁ || 10||

गिरीहून दाट फौजा। मेघ उठिले लोककाजा।
गर्जगर्जों तडक विजा। वायोबळें॥ ११॥
girīhūna dāṭa phaujā | megha uṭhile lokakājā |
garjagarjoṁ taḍaka vijā | vāyobaḻeṁ || 11||

चंद्रसूर्य नक्षत्रमाळा। ग्रहमंडळें मेघमाळा।
यें ब्रह्मांडीं नाना कळा। वायोकरितां॥ १२॥
caṁdrasūrya nakṣatramāḻā | grahamaṁḍaḻeṁ meghamāḻā |
yeṁ brahmāṁḍīṁ nānā kaḻā | vāyokaritāṁ || 12||

येकवटलें तें निवडेना। कालवलें तें वेगळें होयेना।
तैसें हे बेंचाड नाना। केवी कळे॥ १३॥
yekavaṭaleṁ teṁ nivaḍenā | kālavaleṁ teṁ vegaḻeṁ hoyenā |
taiseṁ he beṁcāḍa nānā | kevī kaḻe || 13||

वायो सुटे सरारां। असंभाव्य पडतीगारा।
तैसे जीव हे नीरा-। सरिसे पडती॥ १४॥
vāyo suṭe sarārāṁ | asaṁbhāvya paḍatīgārā |
taise jīva he nīrā- | sarise paḍatī || 14||

वायुरूपें कमळकळा। तोचि आधार जळा।
तया जळाच्या आधारें  भूगोळा। शेषें धरिलें॥ १५॥
vāyurūpeṁ kamaḻakaḻā | toci ādhāra jaḻā |
tayā jaḻācyā ādhāreṁ  bhūgoḻā | śeṣeṁ dharileṁ || 15||

शेषास पवनाचा आहार। आहारें फुगे शरीर।
तरी मग घेतला भार। भूमंडळाचा॥ १६॥
śeṣāsa pavanācā āhāra | āhāreṁ phuge śarīra |
tarī maga ghetalā bhāra | bhūmaṁḍaḻācā || 16||

माहांकूर्माचें शरीर भलें। नेणों ब्रह्मांड पालथें घातलें।
येवढें शरीर तें राहिलें। वायोचेनी॥ १७॥
māhāṁkūrmāceṁ śarīra bhaleṁ | neṇoṁ brahmāṁḍa pālatheṁ ghātaleṁ |
yevaḍheṁ śarīra teṁ rāhileṁ | vāyocenī || 17||

वाराहें आपुलें दंतीं। पृथ्वी धरिली होती।
तयाची येवढी शक्ती। वायुबळें॥ १८॥
vārāheṁ āpuleṁ daṁtīṁ | pṛthvī dharilī hotī |
tayācī yevaḍhī śaktī | vāyubaḻeṁ || 18||

ब्रह्म विष्णु महेश्वर। चौथा आपण जगदेश्वर।
वायोस्वरूप विचार। विवेकी जाणती॥ १९॥
brahma viṣṇu maheśvara | cauthā āpaṇa jagadeśvara |
vāyosvarūpa vicāra | vivekī jāṇatī || 19||

तेतिस कोटी सुरवर। अठ्यासी सहस्र ऋषेश्वर।
सिध योगी भारेंभार। वायोकरितां॥ २०॥
tetisa koṭī suravara | aṭhyāsī sahasra ṛṣeśvara |
sidha yogī bhāreṁbhāra | vāyokaritāṁ || 20||

नव कोटी कात्यायणी। छेपन कोटी च्यामुंडिणी।
औट कोटी भूतखाणी। वायोरूपें॥ २१॥
nava koṭī kātyāyaṇī | chepana koṭī cyāmuṁḍiṇī |
auṭa koṭī bhūtakhāṇī | vāyorūpeṁ || 21||

भूतें देवतें नाना शक्ती। वायोरूप त्यांच्या वेक्ती।
नाना जीव नेणो किती। भूमंडळीं॥ २२॥
bhūteṁ devateṁ nānā śaktī | vāyorūpa tyāṁcyā vektī |
nānā jīva neṇo kitī | bhūmaṁḍaḻīṁ || 22||

पिंडीं ब्रह्मांडीं पुरवला। बाहेर कंचुकास गेला।
सकळां ठाईं पुरवला। समर्थ वायु॥ २३॥
piṁḍīṁ brahmāṁḍīṁ puravalā | bāhera kaṁcukāsa gelā |
sakaḻāṁ ṭhāīṁ puravalā | samartha vāyu || 23||

ऐसा हा समर्थ पवन। हनुमंत जयाचा नंदन।
रघुनाथस्मरणीं तनमन। हनुमंताचें॥ २४॥
aisā hā samartha pavana | hanumaṁta jayācā naṁdana |
raghunāthasmaraṇīṁ tanamana | hanumaṁtāceṁ || 24||

हनुमंत वायोचा प्रसीध। पित्यापुत्रांस नाहीं भेद।
म्हणोनि दोघेहि अभेद। पुरुषार्थविषीं॥ २५॥
hanumaṁta vāyocā prasīdha | pityāputrāṁsa nāhīṁ bheda |
mhaṇoni doghehi abheda | puruṣārthaviṣīṁ || 25||

हनुमंतास बोलिजे प्राणनाथ। येणें गुणें हा समर्थ।
प्राणेंविण सकळ वेर्थ। होत जातें॥ २६॥
hanumaṁtāsa bolije prāṇanātha | yeṇeṁ guṇeṁ hā samartha |
prāṇeṁviṇa sakaḻa vertha | hota jāteṁ || 26||

मागें मृत्य आला हनुमंता। तेव्हां वायो रोधला होता।
सकळ देवांस आवस्ता। प्राणांत मांडलें॥ २७॥
māgeṁ mṛtya ālā hanumaṁtā | tevhāṁ vāyo rodhalā hotā |
sakaḻa devāṁsa āvastā | prāṇāṁta māṁḍaleṁ || 27||

देव सकळ मिळोन। केलें वायुचें स्तवन।
वायो प्रसन्न होऊन। मोकळें केलें॥ २८॥
deva sakaḻa miḻona | keleṁ vāyuceṁ stavana |
vāyo prasanna hoūna | mokaḻeṁ keleṁ || 28||

म्हणोनि प्रतपी थोर। हनुमंत ईश्वरी अवतार।
यचा पुरुषार्थ सुरवर। पाहातचि राहिले॥ २९॥
mhaṇoni pratapī thora | hanumaṁta īśvarī avatāra |
yacā puruṣārtha suravara | pāhātaci rāhile || 29||

देव कारागृहीं होते। हनुमंतें देखिलें अवचितें।
संव्हार करूनी लंकेभोंवतें। विटंबून पाडिलें॥ ३०॥
deva kārāgṛhīṁ hote | hanumaṁteṁ dekhileṁ avaciteṁ |
saṁvhāra karūnī laṁkebhoṁvateṁ | viṭaṁbūna pāḍileṁ || 30||

उसिणें घेतलें देवांचें। मूळ शोधिलें राक्षसांचें।
मोठें कौतुक पुछ्यकेताचें। आश्चर्य वाटे॥ ३१॥
usiṇeṁ ghetaleṁ devāṁceṁ | mūḻa śodhileṁ rākṣasāṁceṁ |
moṭheṁ kautuka puchyaketāceṁ | āścarya vāṭe || 31||

रावण होता सिंह्यासनावरी। तेथें जाऊन ठोंसरे मारी।
लंकेमधें निरोध करी। उदक कैचें॥ ३२॥
rāvaṇa hotā siṁhyāsanāvarī | tetheṁ jāūna ṭhoṁsare mārī |
laṁkemadheṁ nirodha karī | udaka kaiceṁ || 32||

देवास आधार वाटला। मोठा पुरुषार्थ देखिला।
मनामधें रघुनाथाला। करुणा करिती॥ ३३॥
devāsa ādhāra vāṭalā | moṭhā puruṣārtha dekhilā |
manāmadheṁ raghunāthālā | karuṇā karitī || 33||

दैत्य आवघे संव्हारिले। देव तत्काळ सोडिले।
प्राणीमात्र सुखी जाले। त्रयलोक्यवासी॥ ३४॥
daitya āvaghe saṁvhārile | deva tatkāḻa soḍile |
prāṇīmātra sukhī jāle | trayalokyavāsī || 34||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
वायोस्तवननिरूपणनाम समास सहावा॥ ६॥ १६.६
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
vāyostavananirūpaṇanāma samāsa sahāvā || 6|| 16.6

समास सातवा      :      महद्‍भूतनिरूपण 
॥ श्रीरामसमर्थ॥
samāsa sātavā      :      mahadbhūtanirūpaṇa 
|| śrīrāmasamartha ||

पृथ्वीचें मूळ जीवन। जीवनाचें मूळ अग्न।
अग्नीचें मूळ पवन। मागां निरोपिलें॥ १॥
pṛthvīceṁ mūḻa jīvana | jīvanāceṁ mūḻa agna |
agnīceṁ mūḻa pavana | māgāṁ niropileṁ || 1||

आतां ऐका पवनाचें मूळ। तो हा अंतरात्माचि केवळ।
अत्यंतचि चंचळ। सकळांमधें॥ २॥
ātāṁ aikā pavanāceṁ mūḻa | to hā aṁtarātmāci kevaḻa |
atyaṁtaci caṁcaḻa | sakaḻāṁmadheṁ || 2||

तो येतो जातो दिसेना। स्थिर होऊन बैसेना।
ज्याचें रूप अनुमानेना। वेदश्रुतीसी॥ ३॥
to yeto jāto disenā | sthira hoūna baisenā |
jyāceṁ rūpa anumānenā | vedaśrutīsī || 3||

मुळीं मुळींचें स्फुर्ण। तेंचि अंतरात्म्याचें लक्षण।
जगदेश्वरापासून त्रिगुण। पुढें जालें॥ ४॥
muḻīṁ muḻīṁceṁ sphurṇa | teṁci aṁtarātmyāceṁ lakṣaṇa |
jagadeśvarāpāsūna triguṇa | puḍheṁ jāleṁ || 4||

त्रिगुणापासून जालीं भूतें। पावलीं पष्ट दशेतें।
त्या भूतांचें स्वरूप तें। विवेकें वोळखावें॥ ५॥
triguṇāpāsūna jālīṁ bhūteṁ | pāvalīṁ paṣṭa daśeteṁ |
tyā bhūtāṁceṁ svarūpa teṁ | vivekeṁ voḻakhāveṁ || 5||

त्यामधें मुख्य आकाश। चौ भूतांमधें विशेष।
याच्या प्रकाशें प्रकाश। सकळ कांहीं॥ ६॥
tyāmadheṁ mukhya ākāśa | cau bhūtāṁmadheṁ viśeṣa |
yācyā prakāśeṁ prakāśa | sakaḻa kāṁhīṁ || 6||

येक विष्णु महद्‍भूत। ऐसा भूतांचा संकेत।
परंतु याची प्रचीत। पाहिली पाहिजे॥ ७॥
yeka viṣṇu mahadbhūta | aisā bhūtāṁcā saṁketa |
paraṁtu yācī pracīta | pāhilī pāhije || 7||

विस्तारें बोलिलीं भूतें। त्या भूतामधें व्यापक तें।
विवरोन पाहातां येतें। प्रत्ययासी॥ ८॥
vistāreṁ bolilīṁ bhūteṁ | tyā bhūtāmadheṁ vyāpaka teṁ |
vivarona pāhātāṁ yeteṁ | pratyayāsī || 8||

आत्मयाच्या चपळपणापुढें। वायो तें किती बापुडें।
आत्म्याचें चपळपण रोकडें। समजोन पाहावें॥ ९॥
ātmayācyā capaḻapaṇāpuḍheṁ | vāyo teṁ kitī bāpuḍeṁ |
ātmyāceṁ capaḻapaṇa rokaḍeṁ | samajona pāhāveṁ || 9||

आत्म्यावेगळें काम चालेना। आत्मा दिसेना ना आडळेना।
गुप्तरूपें विचार नाना। पाहोन सोडी॥ १०॥
ātmyāvegaḻeṁ kāma cālenā | ātmā disenā nā āḍaḻenā |
guptarūpeṁ vicāra nānā | pāhona soḍī || 10||

पिंड ब्रह्मांड व्यापून धरिलें। नाना शरीरीं विळासलें।
विवेकी जनासी भासलें। जगदांतरी॥ ११॥
piṁḍa brahmāṁḍa vyāpūna dharileṁ | nānā śarīrīṁ viḻāsaleṁ |
vivekī janāsī bhāsaleṁ | jagadāṁtarī || 11||

आत्म्याविण देहे चालती। हें तों न घडे कल्पांतीं।
अष्टधा प्रकृर्तीच्या वेक्ती। रूपासी आल्या॥ १२॥
ātmyāviṇa dehe cālatī | heṁ toṁ na ghaḍe kalpāṁtīṁ |
aṣṭadhā prakṛrtīcyā vektī | rūpāsī ālyā || 12||

मूळापासून सेवटवरी। सकळ कांहीं आत्माच करी।
आत्म्यापैलीकडे निर्विकारी। परब्रह्म तें॥ १३॥
mūḻāpāsūna sevaṭavarī | sakaḻa kāṁhīṁ ātmāca karī |
ātmyāpailīkaḍe nirvikārī | parabrahma teṁ || 13||

आत्मा शरीरीं वर्ततो। इंद्रियेंग्राम चेष्टवितो।
नाना सुखदुःखें भोगितो। देह्यात्मयोगें॥ १४॥
ātmā śarīrīṁ vartato | iṁdriyeṁgrāma ceṣṭavito |
nānā sukhaduḥkheṁ bhogito | dehyātmayogeṁ || 14||

सप्तकंचुक हें ब्रह्मांड। त्यामधें सप्तकंचुक पिंड।
त्या पिंडामधें आत्मा जाड। विवेकें वोळखा॥ १५॥
saptakaṁcuka heṁ brahmāṁḍa | tyāmadheṁ saptakaṁcuka piṁḍa |
tyā piṁḍāmadheṁ ātmā jāḍa | vivekeṁ voḻakhā || 15||

शब्द ऐकोन समजतो। समजोन प्रत्योत्तर देतो।
कठीण मृद सीतोष्ण जाणतो। त्वचेमधें॥ १६॥
śabda aikona samajato | samajona pratyottara deto |
kaṭhīṇa mṛda sītoṣṇa jāṇato | tvacemadheṁ || 16||

नेत्रीं भरोनी पदार्थ पाहाणें। नाना पदार्थ परीक्षणें।
उंच नीच समजणें। मनामधें॥ १७॥
netrīṁ bharonī padārtha pāhāṇeṁ | nānā padārtha parīkṣaṇeṁ |
uṁca nīca samajaṇeṁ | manāmadheṁ || 17||

क्रूरदृष्टी सौम्यदृष्टी। कपटदृष्टी कृपादृष्टी।
नाना प्रकारींच्या दृष्टी। भेद जाणे॥ १८॥
krūradṛṣṭī saumyadṛṣṭī | kapaṭadṛṣṭī kṛpādṛṣṭī |
nānā prakārīṁcyā dṛṣṭī | bheda jāṇe || 18||

जिव्हेमधें नाना स्वाद। निवडून जाणे भेदाभेद।
जें जें जाणें तें तें विशद। करुनी बोले॥ १९॥
jivhemadheṁ nānā svāda | nivaḍūna jāṇe bhedābheda |
jeṁ jeṁ jāṇeṁ teṁ teṁ viśada | karunī bole || 19||

उत्तम अन्नाचे परिमळ। नाना सुगंध परिमळ।
नाना फळांचे परिमळ। घ्राणइंद्रियें जाणे॥ २०॥
uttama annāce parimaḻa | nānā sugaṁdha parimaḻa |
nānā phaḻāṁce parimaḻa | ghrāṇaiṁdriyeṁ jāṇe || 20||

जिव्हेनें स्वाद घेणें बोलणें। पाणीइंद्रियें घेणें देणें।
पादइंद्रियें येणें जाणें। सर्वकाळ॥ २१॥
jivheneṁ svāda gheṇeṁ bolaṇeṁ | pāṇīiṁdriyeṁ gheṇeṁ deṇeṁ |
pādaiṁdriyeṁ yeṇeṁ jāṇeṁ | sarvakāḻa || 21||

शिस्नइंद्रियें सुरतभोग।  गुदइंद्रियें मळोत्सर्ग।
मनेंकरूनी सकळ सांग। कल्पून पाहे॥ २२॥
śisnaiṁdriyeṁ suratabhoga |  gudaiṁdriyeṁ maḻotsarga |
maneṁkarūnī sakaḻa sāṁga | kalpūna pāhe || 22||

ऐसें व्यापार परोपरी। त्रिभुवनीं येकलाचि करी।
त्याची वर्णावया थोरी। दुसरा नाहीं॥ २३॥
aiseṁ vyāpāra paroparī | tribhuvanīṁ yekalāci karī |
tyācī varṇāvayā thorī | dusarā nāhīṁ || 23||

त्याविण दुसरा कैचा। जे महिमा सांगावा तयाचा।
व्याप आटोप आत्मयाचा। न भूतो न भविष्यति॥ २४॥
tyāviṇa dusarā kaicā | je mahimā sāṁgāvā tayācā |
vyāpa āṭopa ātmayācā | na bhūto na bhaviṣyati || 24||

चौदा विद्या चौसष्टी कळा। धूर्तपणाच्या नाना कळा।
वेद शास्त्र पुराण जिव्हाळा। तेणेंविण कैचा॥ २५॥
caudā vidyā causaṣṭī kaḻā | dhūrtapaṇācyā nānā kaḻā |
veda śāstra purāṇa jivhāḻā | teṇeṁviṇa kaicā || 25||

येहलोकींचा आचार। परलोकीं सारासारविचार।
उभय लोकींचा निर्धार। आत्माच करी॥ २६॥
yehalokīṁcā ācāra | paralokīṁ sārāsāravicāra |
ubhaya lokīṁcā nirdhāra | ātmāca karī || 26||

नाना मतें नाना भेद। नाना संवाद वेवाद।
नाना निश्चय भेदाभेद। आत्माच करी॥ २७॥
nānā mateṁ nānā bheda | nānā saṁvāda vevāda |
nānā niścaya bhedābheda | ātmāca karī || 27||

मुख्यतत्व विस्तारलें। तेणें तयास रूप आणिलें।
येणेंकरितां सार्थक जालें। सकळ कांहीं॥ २८॥
mukhyatatva vistāraleṁ | teṇeṁ tayāsa rūpa āṇileṁ |
yeṇeṁkaritāṁ sārthaka jāleṁ | sakaḻa kāṁhīṁ || 28||

लिहिणें वाचणें पाठांतर करणें। पुसणें सांगणें अर्थ करणें।
गाणें बाजवणें नाचणें। आत्म्याचकरितां॥ २९॥
lihiṇeṁ vācaṇeṁ pāṭhāṁtara karaṇeṁ | pusaṇeṁ sāṁgaṇeṁ artha karaṇeṁ |
gāṇeṁ bājavaṇeṁ nācaṇeṁ | ātmyācakaritāṁ || 29||

नाना सुखें आनंदतो। नाना दुःखें कष्टी होतो।
देहे धरितो आणी सोडितो। नानाप्रकारें॥ ३०॥
nānā sukheṁ ānaṁdato | nānā duḥkheṁ kaṣṭī hoto |
dehe dharito āṇī soḍito | nānāprakāreṁ || 30||

येकलाचि नाना देहे धरी। येकलाचि नटे परोपरी।
नट नाट्यकळा कुसरी। त्याविण नाहीं॥ ३१॥
yekalāci nānā dehe dharī | yekalāci naṭe paroparī |
naṭa nāṭyakaḻā kusarī | tyāviṇa nāhīṁ || 31||

येकलाचि जाला बहुरूपी। बहुरूपी बहुसाक्षपी।
बहुरूपें बहुप्रतापी। आणी लंडी॥ ३२॥
yekalāci jālā bahurūpī | bahurūpī bahusākṣapī |
bahurūpeṁ bahupratāpī | āṇī laṁḍī || 32||

येकलाचि विस्तारला कैसा। पाहे बहुविध तमासा।
दंपत्येंविण कैसा। विस्तारला॥ ३३॥
yekalāci vistāralā kaisā | pāhe bahuvidha tamāsā |
daṁpatyeṁviṇa kaisā | vistāralā || 33||

स्त्रियांस पाहिजे पुरुष। पुरुषासी पाहिजे स्त्रीवेष।
ऐसा आवडीचा संतोष। परस्परें॥ ३४॥
striyāṁsa pāhije puruṣa | puruṣāsī pāhije strīveṣa |
aisā āvaḍīcā saṁtoṣa | paraspareṁ || 34||

स्थूळाचें मूळ तें लिंग। लिंगामधें हें प्रसंग।
येणें प्रकारें जग। प्रत्यक्ष चाले॥ ३५॥
sthūḻāceṁ mūḻa teṁ liṁga | liṁgāmadheṁ heṁ prasaṁga |
yeṇeṁ prakāreṁ jaga | pratyakṣa cāle || 35||

पुरुषांचा जीव स्त्रियांची जीवी। ऐसी होते उठाठेवी।
परी या सूक्ष्माची गोवी। समजली पाहिजे॥ ३६॥
puruṣāṁcā jīva striyāṁcī jīvī | aisī hote uṭhāṭhevī |
parī yā sūkṣmācī govī | samajalī pāhije || 36||

स्थूळांकरितां वाटे भेद। सूक्षमीं आवघेंचि अभेद।
ऐसें बोलणें निरुध। प्रत्यया आलें॥ ३७॥
sthūḻāṁkaritāṁ vāṭe bheda | sūkṣamīṁ āvagheṁci abheda |
aiseṁ bolaṇeṁ nirudha | pratyayā āleṁ || 37||

बायकोनें बायकोस भोगिलें। ऐसें नाहीं कीं घडलें।
बायकोस अंतरी लागलें। ध्यान पुरुषाचें॥ ३८॥
bāyakoneṁ bāyakosa bhogileṁ | aiseṁ nāhīṁ kīṁ ghaḍaleṁ |
bāyakosa aṁtarī lāgaleṁ | dhyāna puruṣāceṁ || 38||

स्त्रीसी पुरुष पुरुषास वधु। ऐसा आहे हा समंधु।
याकारणें सूक्ष्म संवादु। सुक्ष्मीं च आहे॥ ३९॥
strīsī puruṣa puruṣāsa vadhu | aisā āhe hā samaṁdhu |
yākāraṇeṁ sūkṣma saṁvādu | sukṣmīṁ ca āhe || 39||

पुरुषइछेमधें प्रकृती। प्रकृतीमधें पुरुषवेक्ती।
प्रकृतीपुरुष बोलती। येणें न्यायें॥ ४०॥
puruṣaichemadheṁ prakṛtī | prakṛtīmadheṁ puruṣavektī |
prakṛtīpuruṣa bolatī | yeṇeṁ nyāyeṁ || 40||

पिंडावरून ब्रह्मांड पाहावें। प्रचीतीनें प्रचीतीस घ्यावें।
उमजेना तरी उमजावें। विवराविवरों॥ ४१॥
piṁḍāvarūna brahmāṁḍa pāhāveṁ | pracītīneṁ pracītīsa ghyāveṁ |
umajenā tarī umajāveṁ | vivarāvivaroṁ || 41||

द्वैतइछा होते मुळीं। तरी ते आली भूमंडळीं।
भूमंडळीं आणी मुळीं। रुजु पाहावें॥ ४२॥
dvaitaichā hote muḻīṁ | tarī te ālī bhūmaṁḍaḻīṁ |
bhūmaṁḍaḻīṁ āṇī muḻīṁ | ruju pāhāveṁ || 42||

येथें मोठा जाला साक्षेप। फिटला श्रोतयांचा आक्षेप।
जे प्रकृतीपुरुषाचें रूप। निवडोन गेलें॥ ४३॥
yetheṁ moṭhā jālā sākṣepa | phiṭalā śrotayāṁcā ākṣepa |
je prakṛtīpuruṣāceṁ rūpa | nivaḍona geleṁ || 43||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
महद्‍भूतनिरूपणनाम समास सातवा॥ ७॥ १६.७
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
mahadbhūtanirūpaṇanāma samāsa sātavā || 7|| 16.7

समास आठवा      :      आत्मारामनिरूपण 
॥ श्रीरामसमर्थ॥
samāsa āṭhavā      :      ātmārāmanirūpaṇa 
|| śrīrāmasamartha ||

नमूं गणपती मंगळमूर्ती। जयाचेनि मतिस्फूर्ती।
लोक भजनी स्तवन करिती। आत्मयाचें॥ १॥
namūṁ gaṇapatī maṁgaḻamūrtī | jayāceni matisphūrtī |
loka bhajanī stavana karitī | ātmayāceṁ || 1||

नमूं वैखरी वागेश्वरी। अभ्यांतरीं प्रकाश करी।
नाना भरोवरी विवरी। नाना विद्या॥ २॥
namūṁ vaikharī vāgeśvarī | abhyāṁtarīṁ prakāśa karī |
nānā bharovarī vivarī | nānā vidyā || 2||

सकळ जनांमधें नाम। रामनाम उत्तमोत्तम।
श्रम जाउनी विश्राम। चंद्रमौळी पावला॥ ३॥
sakaḻa janāṁmadheṁ nāma | rāmanāma uttamottama |
śrama jāunī viśrāma | caṁdramauḻī pāvalā || 3||

नामाचा महिमा थोर। रूप कैसें उत्तरोत्तर।
परात्पर परमेश्वर। त्रयलोक्यधर्ता॥ ४॥
nāmācā mahimā thora | rūpa kaiseṁ uttarottara |
parātpara parameśvara | trayalokyadhartā || 4||

आत्माराम चहुंकडे। लोक वावडे जिकडे तिकडे।
देहे पडे मृत्य घडे। आत्मयाविण॥ ५॥
ātmārāma cahuṁkaḍe | loka vāvaḍe jikaḍe tikaḍe |
dehe paḍe mṛtya ghaḍe | ātmayāviṇa || 5||

जीवात्मा शिवात्मा परमात्मा। जगदात्मा विश्वात्मा गुप्तात्मा।
आत्मा अंतरत्मा सूक्ष्मात्मा। देवदानवमानवीं॥ ६॥
jīvātmā śivātmā paramātmā | jagadātmā viśvātmā guptātmā |
ātmā aṁtaratmā sūkṣmātmā | devadānavamānavīṁ || 6||

सकळ मार्ग चालती बोलती। अवतारपंगतीची गती।
आत्म्याकरितां होत जाती। ब्रह्मादिक॥ ७॥
sakaḻa mārga cālatī bolatī | avatārapaṁgatīcī gatī |
ātmyākaritāṁ hota jātī | brahmādika || 7||

नादरूप जोतीरूप। साक्षरूप सत्तारूप।
चैतन्यरूप सस्वरूप। द्रष्टारूप जाणिजे॥ ८॥
nādarūpa jotīrūpa | sākṣarūpa sattārūpa |
caitanyarūpa sasvarūpa | draṣṭārūpa jāṇije || 8||

नरोत्तमु विरोत्तमु। पुरुषोत्तमु रघोत्तमु।
सर्वोत्तमु उत्तमोत्तमु। त्रयलोक्यवासी॥ ९॥
narottamu virottamu | puruṣottamu raghottamu |
sarvottamu uttamottamu | trayalokyavāsī || 9||

नाना खतपट आणी चटपट। नाना लटपट आणि झटपट।
आत्मा नसतां सर्व सपाट। चहुंकडे॥ १०॥
nānā khatapaṭa āṇī caṭapaṭa | nānā laṭapaṭa āṇi jhaṭapaṭa |
ātmā nasatāṁ sarva sapāṭa | cahuṁkaḍe || 10||

आत्म्याविण  वेडें कुडें। अत्म्याविण मडें बापुडें।
आत्म्याविण थडें रोकडें। शरीराचें॥ ११॥
ātmyāviṇa  veḍeṁ kuḍeṁ | atmyāviṇa maḍeṁ bāpuḍeṁ |
ātmyāviṇa thaḍeṁ rokaḍeṁ | śarīrāceṁ || 11||

आत्मज्ञानी समजे मनीं। पाहे जनी आत्मयालागुनी।
भुवनी अथवा त्रिभुवनीं। अत्म्याविणें वोस॥ १२॥
ātmajñānī samaje manīṁ | pāhe janī ātmayālāgunī |
bhuvanī athavā tribhuvanīṁ | atmyāviṇeṁ vosa || 12||

परम सुंदर आणि चतुर। जाणे सकळ सारासार।
आत्म्याविण अंधकार। उभय लोकीं॥ १३॥
parama suṁdara āṇi catura | jāṇe sakaḻa sārāsāra |
ātmyāviṇa aṁdhakāra | ubhaya lokīṁ || 13||

सर्वांगीं सिध सावध। नाना भेद नाना वेध।
नाना खेद आणी आनंद। तेणेंचिकरितां॥ १४॥
sarvāṁgīṁ sidha sāvadha | nānā bheda nānā vedha |
nānā kheda āṇī ānaṁda | teṇeṁcikaritāṁ || 14||

रंक अथवा ब्रह्मादिक। येकचि चालवी अनेक।
पाहावा नित्यानित्यविवेक। कोण्हियेकें॥ १५॥
raṁka athavā brahmādika | yekaci cālavī aneka |
pāhāvā nityānityaviveka | koṇhiyekeṁ || 15||

ज्याचे घरी पद्मिणी नारी। आत्मा तंवरी आवडी धरी।
आत्मा गेलियां शरीरीं। तेज कैचें॥ १६॥
jyāce gharī padmiṇī nārī | ātmā taṁvarī āvaḍī dharī |
ātmā geliyāṁ śarīrīṁ | teja kaiceṁ || 16||

आत्मा दिसेना ना भासेना। बाह्याकारें अनुमानेना।
नाना मनाच्या कल्पना। आत्मयाचेनी॥ १७॥
ātmā disenā nā bhāsenā | bāhyākāreṁ anumānenā |
nānā manācyā kalpanā | ātmayācenī || 17||

आत्मा शरीरीं वास्तव्य करी। अवघें ब्रह्मांड विवरी भरी।
वासना भावना परोपरीं। किती म्हणोनी सांगाव्या॥ १८॥
ātmā śarīrīṁ vāstavya karī | avagheṁ brahmāṁḍa vivarī bharī |
vāsanā bhāvanā paroparīṁ | kitī mhaṇonī sāṁgāvyā || 18||

मनाच्या अनंत वृत्ती। अनंत कल्पना धरिती।
अनंत प्राणी सांगो किती। अंतर त्यांचें॥ १९॥
manācyā anaṁta vṛttī | anaṁta kalpanā dharitī |
anaṁta prāṇī sāṁgo kitī | aṁtara tyāṁceṁ || 19||

अनंत राजकारणें धरणें। कुबुधी सुबुधी विवरणें।
कळों नेदणें चुकावणें। प्राणीमात्रासी॥ २०॥
anaṁta rājakāraṇeṁ dharaṇeṁ | kubudhī subudhī vivaraṇeṁ |
kaḻoṁ nedaṇeṁ cukāvaṇeṁ | prāṇīmātrāsī || 20||

येकास येक जपती टपती। येकास येक खपती लपती।
शत्रुपणाची स्थिती गती। चहुंकडे॥ २१॥
yekāsa yeka japatī ṭapatī | yekāsa yeka khapatī lapatī |
śatrupaṇācī sthitī gatī | cahuṁkaḍe || 21||

पृथ्वीमधें परोपरीं। येकास येक सिंतरी।
कित्तेक भक्त परोपरीं। परोपकार करिती॥ २२॥
pṛthvīmadheṁ paroparīṁ | yekāsa yeka siṁtarī |
kitteka bhakta paroparīṁ | paropakāra karitī || 22||

येक आत्मा अनंत भेद। देहेपरत्वें घेती स्वाद।
आत्मा ठाईंचा अभेद। भेद हि धरी॥ २३॥
yeka ātmā anaṁta bheda | deheparatveṁ ghetī svāda |
ātmā ṭhāīṁcā abheda | bheda hi dharī || 23||

पुरुषास स्त्री पाहिजे। स्त्रीस पुरुष  पाहिजे।
नवरीस नवरी पाहिजे। हें तों घडेना॥ २४॥
puruṣāsa strī pāhije | strīsa puruṣa  pāhije |
navarīsa navarī pāhije | heṁ toṁ ghaḍenā || 24||

पुरुषाचा जीव स्त्रीयांची जीवी। ऐसी नाहीं उठाठेवी।
विषयसुखाची गोवी। तेथें भेद आहे॥ २५॥
puruṣācā jīva strīyāṁcī jīvī | aisī nāhīṁ uṭhāṭhevī |
viṣayasukhācī govī | tetheṁ bheda āhe || 25||

ज्या प्राण्यास जो आहार। तेथेंचि होती तत्पर।
पशूचे आहारीं नर। अनादरें वर्तती॥ २६॥
jyā prāṇyāsa jo āhāra | tetheṁci hotī tatpara |
paśūce āhārīṁ nara | anādareṁ vartatī || 26||

आहारभेद देहेभेद। गुप्त प्रगट उदंड भेद।
तैसाचि जाणावा आनंद। वेगळाला॥ २७॥
āhārabheda dehebheda | gupta pragaṭa udaṁḍa bheda |
taisāci jāṇāvā ānaṁda | vegaḻālā || 27||

सिंधु भूगर्भींचीं नीरें। त्या नीरामधील शरीरें।
आवर्णोदकाचीं जळचरें। अत्यंत मोठी॥ २८॥
siṁdhu bhūgarbhīṁcīṁ nīreṁ | tyā nīrāmadhīla śarīreṁ |
āvarṇodakācīṁ jaḻacareṁ | atyaṁta moṭhī || 28||

सूक्ष्म दृष्टीं आणितां मना। शरीराचा अंत लागेना।
मा तो अंतरात्मा अनुमाना। कैसा येतो॥ २९॥
sūkṣma dṛṣṭīṁ āṇitāṁ manā | śarīrācā aṁta lāgenā |
mā to aṁtarātmā anumānā | kaisā yeto || 29||

देह्यात्मयोग शोधून पाहिला। तेणें कांहीं अनुमानला।
स्थूळसूक्ष्माचा गलबला। गथागोवी॥ ३०॥
dehyātmayoga śodhūna pāhilā | teṇeṁ kāṁhīṁ anumānalā |
sthūḻasūkṣmācā galabalā | gathāgovī || 30||

गथागोवी उगवाव्याकारणें। केलीं नाना निरूपणें।
अंतरात्मा कृपाळुपणें। बहुतां मुखें बोलिला॥ ३१॥
gathāgovī ugavāvyākāraṇeṁ | kelīṁ nānā nirūpaṇeṁ |
aṁtarātmā kṛpāḻupaṇeṁ | bahutāṁ mukheṁ bolilā || 31||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
आत्मारामनिरूपणनाम समास आठवा॥ ८॥ १६.८
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
ātmārāmanirūpaṇanāma samāsa āṭhavā || 8|| 16.8

समास नववा      :      नाना उपासनानिरूपण
samāsa navavā      :      nānā upāsanānirūpaṇa

॥ श्रीरामसमर्थ॥
|| śrīrāmasamartha ||

पृथ्वीमधें लोक नाना। त्यास नाना उपासना।
भावार्थें प्रवर्तले भजना। ठाईं ठाईं॥ १॥
pṛthvīmadheṁ loka nānā | tyāsa nānā upāsanā |
bhāvārtheṁ pravartale bhajanā | ṭhāīṁ ṭhāīṁ || 1||

अपुल्या देवास भजती। नाना स्तुती स्तवनें करिती।
जे जे निर्गुण म्हणिती। उपासनेसी॥ २॥
apulyā devāsa bhajatī | nānā stutī stavaneṁ karitī |
je je nirguṇa mhaṇitī | upāsanesī || 2||

याचा कैसा आहे भाव। मज सांगिजे अभिप्राव।
अरे हा स्तुतीचा स्वभाव। ऐसा आहे॥ ३॥
yācā kaisā āhe bhāva | maja sāṁgije abhiprāva |
are hā stutīcā svabhāva | aisā āhe || 3||

निर्गुण म्हणिजे बहुगुण। बहुगुणी अंतरात्मा जाण।
सकळ त्याचे अंश हें प्रमाण। प्रचित पाहा॥ ४॥
nirguṇa mhaṇije bahuguṇa | bahuguṇī aṁtarātmā jāṇa |
sakaḻa tyāce aṁśa heṁ pramāṇa | pracita pāhā || 4||

सकळ जनासी मानावें तें। येका अंतरात्म्यास पावतें।
अधिकारपरत्वें तें। मान्य कीजे॥ ५॥
sakaḻa janāsī mānāveṁ teṁ | yekā aṁtarātmyāsa pāvateṁ |
adhikāraparatveṁ teṁ | mānya kīje || 5||

श्रोता म्हणे हा अनुमान। मुळीं घालावें जीवन।
तें पावे पानोपान। हे सध्या प्रचिती॥ ६॥
śrotā mhaṇe hā anumāna | muḻīṁ ghālāveṁ jīvana |
teṁ pāve pānopāna | he sadhyā pracitī || 6||

वक्ता म्हणे तुळसीवरी। उदक घालावें पात्रभरी।
परी न थिरे निमिषभरी। भूमीस भेदे॥ ७॥
vaktā mhaṇe tuḻasīvarī | udaka ghālāveṁ pātrabharī |
parī na thire nimiṣabharī | bhūmīsa bhede || 7||

थोरा वृक्षास  कैसें करावें। सेंड्या पात्र कैसें न्यावें।
याचा अभिप्राव देवें। मज निरोपावा॥ ८॥
thorā vṛkṣāsa  kaiseṁ karāveṁ | seṁḍyā pātra kaiseṁ nyāveṁ |
yācā abhiprāva deveṁ | maja niropāvā || 8||

प्रजन्याचें उदक पडतें। तें तों मुळाकडे येतें।
हात चि पावेना तेथें। काये करिती॥ ९॥
prajanyāceṁ udaka paḍateṁ | teṁ toṁ muḻākaḍe yeteṁ |
hāta ci pāvenā tetheṁ | kāye karitī || 9||

सकळास मूळ सांपडे। ऐसें पुण्य कैचें घडे।
साधुजनाचें पवाडे। विवेकीं मन॥ १०॥
sakaḻāsa mūḻa sāṁpaḍe | aiseṁ puṇya kaiceṁ ghaḍe |
sādhujanāceṁ pavāḍe | vivekīṁ mana || 10||

तथापी वृक्षांचेनि पडिपाडें। जीवन घालितां कोठें पडे।
ये गोष्टीचें सांकडें। कांहींच नाहीं॥ ११॥
tathāpī vṛkṣāṁceni paḍipāḍeṁ | jīvana ghālitāṁ koṭheṁ paḍe |
ye goṣṭīceṁ sāṁkaḍeṁ | kāṁhīṁca nāhīṁ || 11||

मागील आशंकेचें निर्शन। होतां जालें समाधान।
आतां गुणास निर्गुण। कैसें म्हणती॥ १२॥
māgīla āśaṁkeceṁ nirśana | hotāṁ jāleṁ samādhāna |
ātāṁ guṇāsa nirguṇa | kaiseṁ mhaṇatī || 12||

चंचळपणें विकारलें। सगुण ऐसें बोलिलें।
येर तें निर्गुण उरलें। गुणातीत॥ १३॥
caṁcaḻapaṇeṁ vikāraleṁ | saguṇa aiseṁ bolileṁ |
yera teṁ nirguṇa uraleṁ | guṇātīta || 13||

वक्ता म्हणे हा विचार। शोधून पाहावें सारासार।
अंतरीं राहातां निर्धार। नांव नाहीं॥ १४॥
vaktā mhaṇe hā vicāra | śodhūna pāhāveṁ sārāsāra |
aṁtarīṁ rāhātāṁ nirdhāra | nāṁva nāhīṁ || 14||

विवेकेंचि तो मुख्य राजा। आणि सेवकाचें नांव राजा।
याचा विचार समजा। वेवाद खोटा॥ १५॥
vivekeṁci to mukhya rājā | āṇi sevakāceṁ nāṁva rājā |
yācā vicāra samajā | vevāda khoṭā || 15||

कल्पांतप्रळईं जें उरलें। तें निर्गुण ऐसें बोलिलें।
येर तें अवघेंचि जालें। मायेमधें॥ १६॥
kalpāṁtapraḻaīṁ jeṁ uraleṁ | teṁ nirguṇa aiseṁ bolileṁ |
yera teṁ avagheṁci jāleṁ | māyemadheṁ || 16||

सेना शाहार बाजार। नाना यात्रा लाहानथोर।
शब्द उठती अपार। कैसे निवडावे॥ १७॥
senā śāhāra bājāra | nānā yātrā lāhānathora |
śabda uṭhatī apāra | kaise nivaḍāve || 17||

काळामधें प्रज्यन्यकाळ। मध्यरात्रीं होतां निवळ।
नाना जीव बोलती सकळ। कैसे निवडावे॥ १८॥
kāḻāmadheṁ prajyanyakāḻa | madhyarātrīṁ hotāṁ nivaḻa |
nānā jīva bolatī sakaḻa | kaise nivaḍāve || 18||

नाना देश भाषा मतें। भूमंडळीं असंख्यातें।
बहु ऋषी बहु मतें। कैसीं निवडावीं॥ १९॥
nānā deśa bhāṣā mateṁ | bhūmaṁḍaḻīṁ asaṁkhyāteṁ |
bahu ṛṣī bahu mateṁ | kaisīṁ nivaḍāvīṁ || 19||

वृष्टी होतां च अंकुर। सृष्टीवरी निघती अपार।
नाना तरु लाहानथोर। कैसे निवडावे॥ २०॥
vṛṣṭī hotāṁ ca aṁkura | sṛṣṭīvarī nighatī apāra |
nānā taru lāhānathora | kaise nivaḍāve || 20||

खेचरें भूचरें जळचरें। नाना प्रकारींचीं शरीरें।
नाना रंग चित्रविचित्रें। कैसी निवडावीं॥ २१॥
khecareṁ bhūcareṁ jaḻacareṁ | nānā prakārīṁcīṁ śarīreṁ |
nānā raṁga citravicitreṁ | kaisī nivaḍāvīṁ || 21||

कैसें दृश्य आकारलें। नानापरीं विकारलें।
उदंडचि पैसावलें। कैसें निवडावें॥ २२॥
kaiseṁ dṛśya ākāraleṁ | nānāparīṁ vikāraleṁ |
udaṁḍaci paisāvaleṁ | kaiseṁ nivaḍāveṁ || 22||

पोकळीमधें गंधर्वनगरें। नाना रंग लाहनथोरें।
बहु वेक्ति बहु प्रकारें। कैसीं निवडावीं॥ २३॥
pokaḻīmadheṁ gaṁdharvanagareṁ | nānā raṁga lāhanathoreṁ |
bahu vekti bahu prakāreṁ | kaisīṁ nivaḍāvīṁ || 23||

दिवसरजनीचे प्रकार। चांदिणें आणी अंधकार।
विचार आणी अविचार। कैसा निवडावा॥ २४॥
divasarajanīce prakāra | cāṁdiṇeṁ āṇī aṁdhakāra |
vicāra āṇī avicāra | kaisā nivaḍāvā || 24||

विसर आणी आठवण। नेमस्त आणी बाष्कळपण।
प्रचित आणी अनुमान। येणें रितीं॥ २५॥
visara āṇī āṭhavaṇa | nemasta āṇī bāṣkaḻapaṇa |
pracita āṇī anumāna | yeṇeṁ ritīṁ || 25||

न्याय आणी अन्याय। होय आणी न होये।
विवेकेंविण काये। उमजों जाणे॥ २६॥
nyāya āṇī anyāya | hoya āṇī na hoye |
vivekeṁviṇa kāye | umajoṁ jāṇe || 26||

कार्यकर्ता आणी निकामी। शूर आणी कुकर्मी।
धर्मी आणी अधर्मी। कळला पाहिजे॥ २७॥
kāryakartā āṇī nikāmī | śūra āṇī kukarmī |
dharmī āṇī adharmī | kaḻalā pāhije || 27||

धनाढ्य आणि दिवाळखोर। साव आणि तश्कर।
खरें खोटें हा विचार। कळला पाहिजे॥ २८॥
dhanāḍhya āṇi divāḻakhora | sāva āṇi taśkara |
khareṁ khoṭeṁ hā vicāra | kaḻalā pāhije || 28||

वरिष्ठ आणि कनिष्ठ। भ्रष्ट आणी अंतरनिष्ठ।
सारासार विचार पष्ट। कळला पाहिजे॥ २९॥
variṣṭha āṇi kaniṣṭha | bhraṣṭa āṇī aṁtaraniṣṭha |
sārāsāra vicāra paṣṭa | kaḻalā pāhije || 29||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
नाना उपासनानिरूपणनाम समास नववा॥ ९॥ १६.९
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
nānā upāsanānirūpaṇanāma samāsa navavā || 9|| 16.9

समास दहावा      :      गुणभूतनिरूपण
samāsa dahāvā      :      guṇabhūtanirūpaṇa

॥ श्रीरामसमर्थ॥
|| śrīrāmasamartha ||

पंचभूतें चाले जग। पंचभूतांची लगबग।
पंचभूतें गेलियां मग। काये आहे॥ १॥
paṁcabhūteṁ cāle jaga | paṁcabhūtāṁcī lagabaga |
paṁcabhūteṁ geliyāṁ maga | kāye āhe || 1||

श्रोता वक्तयास बोले। भूतांचे महिमे वाढविले।
आणि त्रिगुण कोठें गेले। सांगा स्वामी॥ २॥
śrotā vaktayāsa bole | bhūtāṁce mahime vāḍhavile |
āṇi triguṇa koṭheṁ gele | sāṁgā svāmī || 2||

अंतरात्मा पांचवे भूत। त्रिगुण त्याचें अंगभूत।
सावध करूनियां चित्त। बरें पाहें॥ ३॥
aṁtarātmā pāṁcave bhūta | triguṇa tyāceṁ aṁgabhūta |
sāvadha karūniyāṁ citta | bareṁ pāheṁ || 3||

भूत म्हणिजे जितुकें जालें। त्रिगुण जाल्यांत आले।
इतुकेन मूळ खंडलें। आशंकेचें॥ ४॥
bhūta mhaṇije jitukeṁ jāleṁ | triguṇa jālyāṁta āle |
itukena mūḻa khaṁḍaleṁ | āśaṁkeceṁ || 4||

भूतांवेगळें कांहीं नाहीं। भूतजात हें सर्व हि।
येकावेगळें येक कांहीं। घडेचिना॥ ५॥
bhūtāṁvegaḻeṁ kāṁhīṁ nāhīṁ | bhūtajāta heṁ sarva hi |
yekāvegaḻeṁ yeka kāṁhīṁ | ghaḍecinā || 5||

आत्म्याचेनी जाला पवन। पवनाचेन प्रगटे अग्न।
अग्नीपासून जीवन। ऐसें बोलती॥ ६॥
ātmyācenī jālā pavana | pavanācena pragaṭe agna |
agnīpāsūna jīvana | aiseṁ bolatī || 6||

जीवन आवघें डबाबिलें। तें रविमंडळें आळलें।
वन्हीवायोचेन जालें। भूमंडळ॥ ७॥
jīvana āvagheṁ ḍabābileṁ | teṁ ravimaṁḍaḻeṁ āḻaleṁ |
vanhīvāyocena jāleṁ | bhūmaṁḍaḻa || 7||

वन्ही वायो रवी नस्तां। तरी होते उदंड सीतळता।
ते सीतळतेमधें उष्णता। येणें न्यायें॥ ८॥
vanhī vāyo ravī nastāṁ | tarī hote udaṁḍa sītaḻatā |
te sītaḻatemadheṁ uṣṇatā | yeṇeṁ nyāyeṁ || 8||

आवघें वर्मासी वर्म केलें। तरीच येवढें फांपावलें।
देहेमात्र तितुकें जालें। वर्माकरितां॥ ९॥
āvagheṁ varmāsī varma keleṁ | tarīca yevaḍheṁ phāṁpāvaleṁ |
dehemātra titukeṁ jāleṁ | varmākaritāṁ || 9||

आवघें सीतळचि असतें। तरी प्राणीमात्र मरोनी जातें।
आवघ्या उष्णेंचि करपते। सकळ कांहीं॥ १०॥
āvagheṁ sītaḻaci asateṁ | tarī prāṇīmātra maronī jāteṁ |
āvaghyā uṣṇeṁci karapate | sakaḻa kāṁhīṁ || 10||

भूमंडळ आळोन गोठलें। तें रविकिर्णें वाळोन गेलें।
मग सहज चि देवें रचिलें। उपायासी॥ ११॥
bhūmaṁḍaḻa āḻona goṭhaleṁ | teṁ ravikirṇeṁ vāḻona geleṁ |
maga sahaja ci deveṁ racileṁ | upāyāsī || 11||

म्हणोनी केला प्रज्यन्यकाळ। थंड जालें भूमंडळ।
पुढेंउष्ण कांहीं सीतळ। सीतकाळ जाणावा॥ १२॥
mhaṇonī kelā prajyanyakāḻa | thaṁḍa jāleṁ bhūmaṁḍaḻa |
puḍheṁuṣṇa kāṁhīṁ sītaḻa | sītakāḻa jāṇāvā || 12||

सीतकाळें कष्टले लोक। कर्पोन गेलें वृक्षादिक।
म्हणोन पुढें कौतुक। उष्णकाळाचें॥ १३॥
sītakāḻeṁ kaṣṭale loka | karpona geleṁ vṛkṣādika |
mhaṇona puḍheṁ kautuka | uṣṇakāḻāceṁ || 13||

त्याहिमधें प्रातःकाळ। माध्यानकाळ सायंकाळ।
सीतकाळ उष्णकाळ। निर्माण केले॥ १४॥
tyāhimadheṁ prātaḥkāḻa | mādhyānakāḻa sāyaṁkāḻa |
sītakāḻa uṣṇakāḻa | nirmāṇa kele || 14||

ऐसें येकामागें येक केलें। विलेनें नेमस्त लाविलें।
येणेंकरितां जगले। प्राणीमात्र॥ १५॥
aiseṁ yekāmāgeṁ yeka keleṁ | vileneṁ nemasta lāvileṁ |
yeṇeṁkaritāṁ jagale | prāṇīmātra || 15||

नाना रसें रोग कठिण। म्हणोनी औषधी केल्या निर्माण।
परंतु सृष्टीचें विवरण। कळलें पाहिजे॥ १६॥
nānā raseṁ roga kaṭhiṇa | mhaṇonī auṣadhī kelyā nirmāṇa |
paraṁtu sṛṣṭīceṁ vivaraṇa | kaḻaleṁ pāhije || 16||

देहेमूळ रक्त रेत। त्या आपाचे होती दात।
ऐसीच भूमंडळीं प्रचित। नाना रत्‍नांची॥ १७॥
dehemūḻa rakta reta | tyā āpāce hotī dāta |
aisīca bhūmaṁḍaḻīṁ pracita | nānā ratnāṁcī || 17||

सकळांसी मूळ जीवन बांधा। जीवनें चाले सकळ धंदा।
जीवनेंविण हरिगोविंदा। प्राणी कैचे॥ १८॥
sakaḻāṁsī mūḻa jīvana bāṁdhā | jīvaneṁ cāle sakaḻa dhaṁdā |
jīvaneṁviṇa harigoviṁdā | prāṇī kaice || 18||

जीवनाचें मुक्ताफळ। शुक्रासारिखें सुढाळ।
हिरे माणिके इंद्रनीळ। ते जळें जाले॥ १९॥
jīvanāceṁ muktāphaḻa | śukrāsārikheṁ suḍhāḻa |
hire māṇike iṁdranīḻa | te jaḻeṁ jāle || 19||

महिमा कोणाचा सांगावा। जाला कर्दमुचि आघवा।
वेगळवेगळु निवडावा। कोण्या प्रकारें॥ २०॥
mahimā koṇācā sāṁgāvā | jālā kardamuci āghavā |
vegaḻavegaḻu nivaḍāvā | koṇyā prakāreṁ || 20||

परंतु बोलिलें कांहींयेक। मनास कळावया विवेक।
जनामधें तार्किक लोक। समजती आघवें॥ २१॥
paraṁtu bolileṁ kāṁhīṁyeka | manāsa kaḻāvayā viveka |
janāmadheṁ tārkika loka | samajatī āghaveṁ || 21||

आवघें समजलें हें घडेना। शास्त्रांशास्त्रांसीं पडेना।
अनुमानें निश्चय होयेना। कांहींयेक॥ २२॥
āvagheṁ samajaleṁ heṁ ghaḍenā | śāstrāṁśāstrāṁsīṁ paḍenā |
anumāneṁ niścaya hoyenā | kāṁhīṁyeka || 22||

अगाध गुण भगवंताचे। शेष वर्णूं न शके वाचें।
वेदविधी तेहि काचे। देवेंविण॥ २३॥
agādha guṇa bhagavaṁtāce | śeṣa varṇūṁ na śake vāceṁ |
vedavidhī tehi kāce | deveṁviṇa || 23||

आत्माराम सकळां पाळी। आवघें त्रयलोक्य सांभाळी।
तया येकेंविण धुळी। होये सर्वत्रांची॥ २४॥
ātmārāma sakaḻāṁ pāḻī | āvagheṁ trayalokya sāṁbhāḻī |
tayā yekeṁviṇa dhuḻī | hoye sarvatrāṁcī || 24||

जेथें आत्माराम नाहीं। तेथें उरों न शके कांहीं।
त्रयलोकीचे प्राणी सर्व हि। प्रेतरूपी॥ २५॥
jetheṁ ātmārāma nāhīṁ | tetheṁ uroṁ na śake kāṁhīṁ |
trayalokīce prāṇī sarva hi | pretarūpī || 25||

आत्मा नस्तां येती मरणें। आत्म्याविण कैचें जिणें।
बरा विवेक समजणें। अंतर्यामीं॥ २६॥
ātmā nastāṁ yetī maraṇeṁ | ātmyāviṇa kaiceṁ jiṇeṁ |
barā viveka samajaṇeṁ | aṁtaryāmīṁ || 26||

समजणें जें विवेकाचें। तेंहि आत्म्याविण कैचें।
कोणीयेकें जगदीशाचें। भजन करावें॥ २७॥
samajaṇeṁ jeṁ vivekāceṁ | teṁhi ātmyāviṇa kaiceṁ |
koṇīyekeṁ jagadīśāceṁ | bhajana karāveṁ || 27||

उपासना प्रगट जाली। तरी हे विचारणा कळली।
याकारणें पाहिजे केली। विचारणा देवाची॥ २८॥
upāsanā pragaṭa jālī | tarī he vicāraṇā kaḻalī |
yākāraṇeṁ pāhije kelī | vicāraṇā devācī || 28||

उपासनेचा मोठा आश्रयो। उपासनेविण निराश्रयो।
उदंड केलें तरी तो जयो। प्राप्त नाहीं॥ २९॥
upāsanecā moṭhā āśrayo | upāsaneviṇa nirāśrayo |
udaṁḍa keleṁ tarī to jayo | prāpta nāhīṁ || 29||

समर्थाची नाहीं पाठी। तयास भलताच कुटी।
याकारणें उठाउठी। भजन करावें॥ ३०॥
samarthācī nāhīṁ pāṭhī | tayāsa bhalatāca kuṭī |
yākāraṇeṁ uṭhāuṭhī | bhajana karāveṁ || 30||

भजन साधन अभ्यास। येणें पाविजे परलोकास।
दास म्हणे हा विश्वास। धरिला पाहिजे॥ ३१॥
bhajana sādhana abhyāsa | yeṇeṁ pāvije paralokāsa |
dāsa mhaṇe hā viśvāsa | dharilā pāhije || 31||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
गुणभूतनिरूपणनाम समास दहावा॥ १०॥ १६.१०
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
guṇabhūtanirūpaṇanāma samāsa dahāvā || 10|| 16.10

॥ दशक सोळावा स्माप्त॥
|| daśaka soḻāvā smāpta ||