॥ दशक दहावा : जगज्ज्योतीनाम॥ १०॥
|| daśaka dahāvā : jagajjyotīnāma || 10||

समास पहिला : अंतःकरणैकनिरुपण
samāsa pahilā : aṁtaḥkaraṇaikanirupaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

सकळांचे अंतःकरण येक। किंवा येक नव्हे अनेक।
ऐसें हे निश्चयात्मक। मज निरोपावें॥ १॥
sakaḻāṁce aṁtaḥkaraṇa yeka | kiṁvā yeka navhe aneka |
aiseṁ he niścayātmaka | maja niropāveṁ || 1||

ऐसें श्रोतयानें पुसिलें। अंतःकरण येक किं वेगळालें।
याचे उत्तर ऐकिलें पाहिजे श्रोतीं॥ २॥
aiseṁ śrotayāneṁ pusileṁ | aṁtaḥkaraṇa yeka kiṁ vegaḻāleṁ |
yāce uttara aikileṁ pāhije śrotīṁ || 2||

समस्तांचे अंतःकर्ण येक निश्चयो जाणावा नेमक।
हा प्रत्ययाचा विवेक। तुज निरोपिला॥ ३॥
samastāṁce aṁtaḥkarṇa yeka niścayo jāṇāvā nemaka |
hā pratyayācā viveka | tuja niropilā || 3||

श्रोता म्हणे वक्तयासी। अंतःकरण येक समस्तांसी।
तरी मिळेना येकायेकासी। काये निमित्य॥ ४॥
śrotā mhaṇe vaktayāsī | aṁtaḥkaraṇa yeka samastāṁsī |
tarī miḻenā yekāyekāsī | kāye nimitya || 4||

येक जेवितां अवघे धाले। येक निवतां अवघे निवाले।
येक मरतां अवघे मेले। पाहिजेत कीं॥ ५॥
yeka jevitāṁ avaghe dhāle | yeka nivatāṁ avaghe nivāle |
yeka maratāṁ avaghe mele | pāhijeta kīṁ || 5||

येक सुखी येक दुःखी। ऐसें वर्ततें लोकिकीं।
येका अंतःकरणाची वोळखी। कैसी जाणावी॥ ६॥
yeka sukhī yeka duḥkhī | aiseṁ vartateṁ lokikīṁ |
yekā aṁtaḥkaraṇācī voḻakhī | kaisī jāṇāvī || 6||

जनीं वेगळाली भावना। कोणास कोणीच मिळेना।
म्हणौन हें अनुमाना। येत नाही॥ ७॥
janīṁ vegaḻālī bhāvanā | koṇāsa koṇīca miḻenā |
mhaṇauna heṁ anumānā | yeta nāhī || 7||

अंतःकरण येक असतें। तरी येकाचें येकास कळों येतें।
कांहीं चोरितांच न येतें। गौप्य गुह्य॥ ८॥
aṁtaḥkaraṇa yeka asateṁ | tarī yekāceṁ yekāsa kaḻoṁ yeteṁ |
kāṁhīṁ coritāṁca na yeteṁ | gaupya guhya || 8||

याकरणें अनुमानेना। अंतःकरण येक हें घडेना।
विरोध लागला जना। काये निमित्य॥ ९॥
yākaraṇeṁ anumānenā | aṁtaḥkaraṇa yeka heṁ ghaḍenā |
virodha lāgalā janā | kāye nimitya || 9||

सर्प डसाया येतो। प्राणी भेऊन पळतो।
येक अंतःकरण तेरी तो। विरोध नसावा॥ १०॥
sarpa ḍasāyā yeto | prāṇī bheūna paḻato |
yeka aṁtaḥkaraṇa terī to | virodha nasāvā || 10||

ऐसी श्रोतयांची आशंका। वक्ता म्हणे चळों नका।
सावध होऊन ऐका। निरूपण॥ ११॥
aisī śrotayāṁcī āśaṁkā | vaktā mhaṇe caḻoṁ nakā |
sāvadha hoūna aikā | nirūpaṇa || 11||

अंतःकर्ण म्हणिजे जाणीव। जाणिव जाणता स्वभाव।
देहरक्षणाचा उपाव। जाणती कळा॥ १२॥
aṁtaḥkarṇa mhaṇije jāṇīva | jāṇiva jāṇatā svabhāva |
deharakṣaṇācā upāva | jāṇatī kaḻā || 12||

सर्प जाणोन डंखूं आला। प्राणी जाणोन पळाला।
दोहींकडे जाणीवेला। बरें पाहा॥ १३॥
sarpa jāṇona ḍaṁkhūṁ ālā | prāṇī jāṇona paḻālā |
dohīṁkaḍe jāṇīvelā | bareṁ pāhā || 13||

दोहींकडे जाणीवेसी पाहिलें। तरी अंतःकर्ण येकचि जालें।
विचारितां प्रत्यया आलें। जाणीवरूपें॥ १४॥
dohīṁkaḍe jāṇīvesī pāhileṁ | tarī aṁtaḥkarṇa yekaci jāleṁ |
vicāritāṁ pratyayā āleṁ | jāṇīvarūpeṁ || 14||

जाणीवरूपें अंतःकर्ण। सकळांचे येक हें प्रमाण।
जीवमात्रास जाणपण। येकचि असे॥ १५॥
jāṇīvarūpeṁ aṁtaḥkarṇa | sakaḻāṁce yeka heṁ pramāṇa |
jīvamātrāsa jāṇapaṇa | yekaci ase || 15||

येके दृष्टीचें देखणें। येके जिव्हेचें चाखणें।
ऐकणें स्पर्शणें वास घेणें। सर्वत्रास येक॥ १६॥
yeke dṛṣṭīceṁ dekhaṇeṁ | yeke jivheceṁ cākhaṇeṁ |
aikaṇeṁ sparśaṇeṁ vāsa gheṇeṁ | sarvatrāsa yeka || 16||

पशु पक्षी किडा मुंगी। जीवमात्र निर्माण जगीं।
जाणीवकळा सर्वांलागीं। येकचि आहे॥ १७॥
paśu pakṣī kiḍā muṁgī | jīvamātra nirmāṇa jagīṁ |
jāṇīvakaḻā sarvāṁlāgīṁ | yekaci āhe || 17||

सर्वांस जळ तें सीतळ। सर्वांस अग्नि तेजाळ।
सर्वांस अंतःकर्ण केवळ। जाणीव कळा॥ १८॥
sarvāṁsa jaḻa teṁ sītaḻa | sarvāṁsa agni tejāḻa |
sarvāṁsa aṁtaḥkarṇa kevaḻa | jāṇīva kaḻā || 18||

आवडे नावडे ऐसें जालें। तरी हें देहस्वभावावरी गेलें।
परंतु हें कळों आलें। अंतःकर्णयोगें॥ १९॥
āvaḍe nāvaḍe aiseṁ jāleṁ | tarī heṁ dehasvabhāvāvarī geleṁ |
paraṁtu heṁ kaḻoṁ āleṁ | aṁtaḥkarṇayogeṁ || 19||

सर्वांचे अंतःकर्ण येक। ऐसा निश्चयो निश्चयात्मक।
जाणती याचें कौतुक। चहुंकडे॥ २०॥
sarvāṁce aṁtaḥkarṇa yeka | aisā niścayo niścayātmaka |
jāṇatī yāceṁ kautuka | cahuṁkaḍe || 20||

इतुकेन फिटली आशंका। आतां अनुमान करूं नका।
जाणणें तितुकें येका। अंतःकर्णाचें॥ २१॥
itukena phiṭalī āśaṁkā | ātāṁ anumāna karūṁ nakā |
jāṇaṇeṁ titukeṁ yekā | aṁtaḥkarṇāceṁ || 21||

जाणोन जीव चारा घेती। जाणोन भिती लपती।
जाणोनियां पळोन जाती। प्राणीमात्र॥ २२॥
jāṇona jīva cārā ghetī | jāṇona bhitī lapatī |
jāṇoniyāṁ paḻona jātī | prāṇīmātra || 22||

किडामुंगीपासून ब्रह्मादिक। समस्तां अंतःकर्ण येक।
ये गोष्टीचें कौतुक। प्रत्यें जाणावें॥ २३॥
kiḍāmuṁgīpāsūna brahmādika | samastāṁ aṁtaḥkarṇa yeka |
ye goṣṭīceṁ kautuka | pratyeṁ jāṇāveṁ || 23||

थोर लहान तरी अग्नी। थोडें बहु तरी पाणी।
न्यून पूर्ण तरी प्राणी। अंतःकर्णें जाणती॥ २४॥
thora lahāna tarī agnī | thoḍeṁ bahu tarī pāṇī |
nyūna pūrṇa tarī prāṇī | aṁtaḥkarṇeṁ jāṇatī || 24||

कोठें उणें कोठें अधीक। परंतु जिनसमासला येक।
जंगम प्राणी कोणीयेक। जाटिल्याविण नाहीं॥ २५॥
koṭheṁ uṇeṁ koṭheṁ adhīka | paraṁtu jinasamāsalā yeka |
jaṁgama prāṇī koṇīyeka | jāṭilyāviṇa nāhīṁ || 25||

जाणीव म्हणिजे अंतःकर्ण। अंतःकर्ण विष्णूचा अंश जाण।
विष्णु करितो पाळण। येणें प्रकारें॥ २६॥
jāṇīva mhaṇije aṁtaḥkarṇa | aṁtaḥkarṇa viṣṇūcā aṁśa jāṇa |
viṣṇu karito pāḻaṇa | yeṇeṁ prakāreṁ || 26||

नेणतां प्राणी संव्हारितो। नेणीव तमोगुण बोलिजेतो।
तमोगुणें रुद्र संव्हारितो। येणें प्रकारें॥ २७॥
neṇatāṁ prāṇī saṁvhārito | neṇīva tamoguṇa bolijeto |
tamoguṇeṁ rudra saṁvhārito | yeṇeṁ prakāreṁ || 27||

कांही जाणीव कांही नेणीव। हा रजोगुणाचा स्वभाव।
जाणतां नेणतां जीव। जन्मास येती॥ २८॥
kāṁhī jāṇīva kāṁhī neṇīva | hā rajoguṇācā svabhāva |
jāṇatāṁ neṇatāṁ jīva | janmāsa yetī || 28||

जाणीवेनें होतें सुख। नेणीवेनें होतें दुःख।
सुखदुःख अवश्यक। उत्पत्तिगुणें॥ २९॥
jāṇīveneṁ hoteṁ sukha | neṇīveneṁ hoteṁ duḥkha |
sukhaduḥkha avaśyaka | utpattiguṇeṁ || 29||

जाणण्यानेणण्याची बुद्धि। तोंचि देहीं जाणावा विधी।
स्थूळ देहीं ब्रह्मा त्रिशुद्धि। उत्पत्तिकर्ता॥ ३०॥
jāṇaṇyāneṇaṇyācī buddhi | toṁci dehīṁ jāṇāvā vidhī |
sthūḻa dehīṁ brahmā triśuddhi | utpattikartā || 30||

ऐसा उत्पत्ति स्थिति संहार। प्रसंगें बोलिला विचार।
परंतु याचा निर्धार। प्रत्यें पाहावा॥ ३१॥
aisā utpatti sthiti saṁhāra | prasaṁgeṁ bolilā vicāra |
paraṁtu yācā nirdhāra | pratyeṁ pāhāvā || 31||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
अंतःकर्णयेकनाम समास पहिला॥ १॥ १०.१
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
aṁtaḥkarṇayekanāma samāsa pahilā || 1|| 10.1

समास दुसरा : देहआशंकानिरूपण
samāsa dusarā : dehaāśaṁkānirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

स्वामीनें विचार दखविला। येथें विष्णूचा अभाव दिसोन आला।
ब्रह्मा विष्णु महेशाला। उरी नाहीं॥ १॥
svāmīneṁ vicāra dakhavilā | yetheṁ viṣṇūcā abhāva disona ālā |
brahmā viṣṇu maheśālā | urī nāhīṁ || 1||

उप्तत्ति स्थिति संव्हार। ब्रह्मा विष्णु महेश्वर।
याचा पाहातां विचार। प्रत्ययो नाहीं॥ २॥
uptatti sthiti saṁvhāra | brahmā viṣṇu maheśvara |
yācā pāhātāṁ vicāra | pratyayo nāhīṁ || 2||

ब्रह्मा उत्पत्तिकर्ता चौंमुखांचा। येथें प्रत्ययो नाहीं त्याचा।
पाळणकर्ता विष्णु चौभुजांचा। तो हि ऐकोन जाणों॥ ३॥
brahmā utpattikartā cauṁmukhāṁcā | yetheṁ pratyayo nāhīṁ tyācā |
pāḻaṇakartā viṣṇu caubhujāṁcā | to hi aikona jāṇoṁ || 3||

महेश संव्हार करितो। हाहि प्रत्यय कैसा येतो।
लिंगमहिमा पुराणीं तो। विपरीत बोलिला॥ ४॥
maheśa saṁvhāra karito | hāhi pratyaya kaisā yeto |
liṁgamahimā purāṇīṁ to | viparīta bolilā || 4||

मूळमायेस कोणें केलें। हें तों पाहिजे कळलें।
तिहीं देवांचें रूप जालें। ऐलिकडे॥ ५॥
mūḻamāyesa koṇeṁ keleṁ | heṁ toṁ pāhije kaḻaleṁ |
tihīṁ devāṁceṁ rūpa jāleṁ | ailikaḍe || 5||

मूळमाया लोकजननी। तयेपासून गुणक्षोभिणी।
गुणक्षोभिणीपासून त्रिगुणी। जन्म देवा॥ ६॥
mūḻamāyā lokajananī | tayepāsūna guṇakṣobhiṇī |
guṇakṣobhiṇīpāsūna triguṇī | janma devā || 6||

ऐसें बोलती शास्त्रकारक। आणि प्रवृत्तीचेहि लोक।
प्रत्ययें पुसतां कित्येक। अकांत करिती॥ ७॥
aiseṁ bolatī śāstrakāraka | āṇi pravṛttīcehi loka |
pratyayeṁ pusatāṁ kityeka | akāṁta karitī || 7||

म्हणोन त्यास पुसावेना। त्यांचेन प्रत्ययो आणवेना।
प्रत्ययेंविण प्रेत्‍न नाना। ठकाठकी॥ ८॥
mhaṇona tyāsa pusāvenā | tyāṁcena pratyayo āṇavenā |
pratyayeṁviṇa pretna nānā | ṭhakāṭhakī || 8||

प्रचितवीण वैद्य म्हणवी। उगीच करी उठाठेवी।
तया मुर्खाला गोवी। प्राणीमात्र॥ ९॥
pracitavīṇa vaidya mhaṇavī | ugīca karī uṭhāṭhevī |
tayā murkhālā govī | prāṇīmātra || 9||

तैसाच हाहि विचार। प्रत्यये करावा निर्धार।
प्रत्ययें नस्तां अंधकार। गुरुशिष्यांसी॥ १०॥
taisāca hāhi vicāra | pratyaye karāvā nirdhāra |
pratyayeṁ nastāṁ aṁdhakāra | guruśiṣyāṁsī || 10||

बरें लोकास काये म्हणावें। लोक म्हणती तेंचि बरवें।
परंतु स्वामीनें सांगावें। विशद करुनी॥ ११॥
bareṁ lokāsa kāye mhaṇāveṁ | loka mhaṇatī teṁci baraveṁ |
paraṁtu svāmīneṁ sāṁgāveṁ | viśada karunī || 11||

म्हणों देवीं माया केली। तरी देवांचीं रूपें मायेंत आलीं।
जरी म्हणों मायेनें माया केली। तरी दुसरी नाहीं॥ १२॥
mhaṇoṁ devīṁ māyā kelī | tarī devāṁcīṁ rūpeṁ māyeṁta ālīṁ |
jarī mhaṇoṁ māyeneṁ māyā kelī | tarī dusarī nāhīṁ || 12||

जरी म्हणो भूतीं केली। तरी ते भूतांचीच वळली।
म्हणावें जरी परब्रह्में केली। तरी ब्रह्मीं कर्तुत्व नाहीं॥ १३॥
jarī mhaṇo bhūtīṁ kelī | tarī te bhūtāṁcīca vaḻalī |
mhaṇāveṁ jarī parabrahmeṁ kelī | tarī brahmīṁ kartutva nāhīṁ || 13||

आणी माया खरी असावी। तरी ब्रह्मीं कर्तुत्वाची गोवी।
माया मिथ्या ऐसी जाणावी। तरी कर्तुत्व कैंचें॥ १४॥
āṇī māyā kharī asāvī | tarī brahmīṁ kartutvācī govī |
māyā mithyā aisī jāṇāvī | tarī kartutva kaiṁceṁ || 14||

आतां हें अवघेंचि उगवें। आणी मनास प्रत्यये फावे।
ऐसें केलें पाहिजें देवें। कृपाळूपणें॥ १५॥
ātāṁ heṁ avagheṁci ugaveṁ | āṇī manāsa pratyaye phāve |
aiseṁ keleṁ pāhijeṁ deveṁ | kṛpāḻūpaṇeṁ || 15||

वेद मातृकावीण नाहीं। मातृका देहावीण नाहीं।
देह निर्माण होत नाहीं। देहावेगळा॥ १६॥
veda mātṛkāvīṇa nāhīṁ | mātṛkā dehāvīṇa nāhīṁ |
deha nirmāṇa hota nāhīṁ | dehāvegaḻā || 16||

तया देहामधें नरदेहो। त्या नरदेहांत ब्राह्मणदेहो।
तया ब्राह्मणदेहास पाहो। अधिकार वेदीं॥ १७॥
tayā dehāmadheṁ naradeho | tyā naradehāṁta brāhmaṇadeho |
tayā brāhmaṇadehāsa pāho | adhikāra vedīṁ || 17||

असो वेद कोठून जाले। देह कासयाचे केले।
दैव कैसे प्रगटले। कोण्या प्रकरें॥ १८॥
aso veda koṭhūna jāle | deha kāsayāce kele |
daiva kaise pragaṭale | koṇyā prakareṁ || 18||

ऐसा बळावया अनुमान। केलें पाहिजे समाधान।
वक्ता म्हणे सावधान। होईं आता॥ १९॥
aisā baḻāvayā anumāna | keleṁ pāhije samādhāna |
vaktā mhaṇe sāvadhāna | hoīṁ ātā || 19||

प्रत्यये पाहातां सांकडी। अवघी होते विघडाविघडी।
अनुमानितां घडीनें घडी। काळ जातो॥ २०॥
pratyaye pāhātāṁ sāṁkaḍī | avaghī hote vighaḍāvighaḍī |
anumānitāṁ ghaḍīneṁ ghaḍī | kāḻa jāto || 20||

लोकधाटी शास्त्रनिर्णये। येथें बहुधा निश्चये।
म्हणोनियां येक प्रत्यये। येणार नाहीं॥ २१॥
lokadhāṭī śāstranirṇaye | yetheṁ bahudhā niścaye |
mhaṇoniyāṁ yeka pratyaye | yeṇāra nāhīṁ || 21||

आतां शास्त्राची भीड धरावी। तरी सुटेना हे गथागोवी।
गथागोवी हे उगवावी। तरी शास्त्रभेद दिसे॥ २२॥
ātāṁ śāstrācī bhīḍa dharāvī | tarī suṭenā he gathāgovī |
gathāgovī he ugavāvī | tarī śāstrabheda dise || 22||

शास्त्र रक्षून प्रत्यये आणिला। पूर्वपक्ष त्यागून सिद्धांत पाहिला।
शहाणा मुर्ख समजाविला। येका वचनें॥ २३॥
śāstra rakṣūna pratyaye āṇilā | pūrvapakṣa tyāgūna siddhāṁta pāhilā |
śahāṇā murkha samajāvilā | yekā vacaneṁ || 23||

शास्त्रींच पूर्वपक्ष बोलिला। पूर्वपक्ष म्हणावें लटक्याला।
विचार पाहातां आम्हांला। शब्द नाहीं॥ २४॥
śāstrīṁca pūrvapakṣa bolilā | pūrvapakṣa mhaṇāveṁ laṭakyālā |
vicāra pāhātāṁ āmhāṁlā | śabda nāhīṁ || 24||

तथापि बोलों कांहींयेक। शास्त्र रक्षून कौतुक।
श्रोतीं सादर विवेक। केला पाहिजे॥ २५॥
tathāpi boloṁ kāṁhīṁyeka | śāstra rakṣūna kautuka |
śrotīṁ sādara viveka | kelā pāhije || 25||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
देहआशंकानाम समास दुसरा॥ २॥ १०.२
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
dehaāśaṁkānāma samāsa dusarā || 2|| 10.2

समास तिसरा : देहआशंकाशोधन
samāsa tisarā : dehaāśaṁkāśodhana

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

उपाधिविण जें आकाश। तेंचि ब्रह्म निराभास।
तें निराभासीं मूळमायेस। जन्म जाला॥ १॥
upādhiviṇa jeṁ ākāśa | teṁci brahma nirābhāsa |
teṁ nirābhāsīṁ mūḻamāyesa | janma jālā || 1||

तें मूळमायेचे लक्षण। वायोस्वरूपचि जाण।
पंचभूतें आणी त्रिगुण। वायोआंगीं॥ २॥
teṁ mūḻamāyece lakṣaṇa | vāyosvarūpaci jāṇa |
paṁcabhūteṁ āṇī triguṇa | vāyoāṁgīṁ || 2||

आकाशापासून वायो जाला। तो वायोदेव बोलिला।
वायोपासून अग्नि जाला। तो अग्निदेव॥ ३॥
ākāśāpāsūna vāyo jālā | to vāyodeva bolilā |
vāyopāsūna agni jālā | to agnideva || 3||

अग्निपासून जालें आप। तें नारायणाचें स्वरूप।
आपापासून पृथ्वीचें रूप। तें बीजाकारें॥ ४॥
agnipāsūna jāleṁ āpa | teṁ nārāyaṇāceṁ svarūpa |
āpāpāsūna pṛthvīceṁ rūpa | teṁ bījākāreṁ || 4||

ते पृथ्वीचे पोटीं पाषाण। बहु देवांचें लक्षण।
नाना प्रचित प्रमाण। पाषाणदेवीं॥ ५॥
te pṛthvīce poṭīṁ pāṣāṇa | bahu devāṁceṁ lakṣaṇa |
nānā pracita pramāṇa | pāṣāṇadevīṁ || 5||

नाना वृक्ष मृत्तिका। प्रचित रोकडी विश्वलोकां।
समस्त देवांचा थारा येका। वायोमध्यें॥ ६॥
nānā vṛkṣa mṛttikā | pracita rokaḍī viśvalokāṁ |
samasta devāṁcā thārā yekā | vāyomadhyeṁ || 6||

देव यक्षिणी कात्यायेणी। चामुंडा जखिणी मानविणी।
नाना शक्ति नाना स्थानीं। देशपरत्वें॥ ७॥
deva yakṣiṇī kātyāyeṇī | cāmuṁḍā jakhiṇī mānaviṇī |
nānā śakti nānā sthānīṁ | deśaparatveṁ || 7||

पुरुषनामें कित्येक। देव असती अनेक।
भूतें देवतें नपुषक। नामें बोलिजेती॥ ८॥
puruṣanāmeṁ kityeka | deva asatī aneka |
bhūteṁ devateṁ napuṣaka | nāmeṁ bolijetī || 8||

देव देवतांदेवतेंभूतें। पृथ्वीमध्यें असंख्यातें।
परंतु यां समस्तांतें। वायोस्वरूप बोलिजे॥ ९॥
deva devatāṁdevateṁbhūteṁ | pṛthvīmadhyeṁ asaṁkhyāteṁ |
paraṁtu yāṁ samastāṁteṁ | vāyosvarūpa bolije || 9||

वायोस्वरूप सदा असणें। प्रसंगें नाना देह धरणें।
गुप्त प्रगट होणें जाणें। समस्तांसी॥ १०॥
vāyosvarūpa sadā asaṇeṁ | prasaṁgeṁ nānā deha dharaṇeṁ |
gupta pragaṭa hoṇeṁ jāṇeṁ | samastāṁsī || 10||

वायोस्वरूपें विचरती। वायोमध्यें जगज्जोती।
जाणीवकळा वासना वृत्ति। नाना भेदें॥ ११॥
vāyosvarūpeṁ vicaratī | vāyomadhyeṁ jagajjotī |
jāṇīvakaḻā vāsanā vṛtti | nānā bhedeṁ || 11||

आकाशापासून वायो जाला। तो दों प्रकारें विभागला।
सावधपणें विचार केला। पाहिजे श्रोतीं॥ १२॥
ākāśāpāsūna vāyo jālā | to doṁ prakāreṁ vibhāgalā |
sāvadhapaṇeṁ vicāra kelā | pāhije śrotīṁ || 12||

येक वारा सकळ जणती। येक वायोमधील जगज्जोती।
जगज्जोतीच्या अनंत मूर्ती। देवदेवतांच्या॥ १३॥
yeka vārā sakaḻa jaṇatī | yeka vāyomadhīla jagajjotī |
jagajjotīcyā anaṁta mūrtī | devadevatāṁcyā || 13||

वायो बहुत विकारला। परंतु दों प्रकारें विभागला।
आतां विचार ऐकिला। पाहिजे तेजाचा॥ १४॥
vāyo bahuta vikāralā | paraṁtu doṁ prakāreṁ vibhāgalā |
ātāṁ vicāra aikilā | pāhije tejācā || 14||

वायोपासून तेज जालें। उष्ण सीतळ प्रकाशलें।
द्विविध रूप ऐकिलें। पाहिजें तेजाचें॥ १५॥
vāyopāsūna teja jāleṁ | uṣṇa sītaḻa prakāśaleṁ |
dvividha rūpa aikileṁ | pāhijeṁ tejāceṁ || 15||

उष्णापासून जाला भानु। प्रकाशरूप दैदीप्यमानु।
सर्वभक्षक हुताशनु। आणी विद्युल्यता॥ १६॥
uṣṇāpāsūna jālā bhānu | prakāśarūpa daidīpyamānu |
sarvabhakṣaka hutāśanu | āṇī vidyulyatā || 16||

सीतळापासून आप अमृत। चंद्र तारा आणी सीत।
आतां परिसा सावचित्त। होऊन श्रोते॥ १७॥
sītaḻāpāsūna āpa amṛta | caṁdra tārā āṇī sīta |
ātāṁ parisā sāvacitta | hoūna śrote || 17||

तेज बहुत विकारलें। परंतु द्विविधाच बोलिलें।
आपहि द्विविधाच निरोपिलें। आप आणि अमृत॥ १८॥
teja bahuta vikāraleṁ | paraṁtu dvividhāca bolileṁ |
āpahi dvividhāca niropileṁ | āpa āṇi amṛta || 18||

ऐकें पृथ्वीचा विचार। पाषाण मृत्तिका निरंतर।
आणीक दुसरा प्रकार। सुवर्ण परीस नाना रत्‍नें॥ १९॥
aikeṁ pṛthvīcā vicāra | pāṣāṇa mṛttikā niraṁtara |
āṇīka dusarā prakāra | suvarṇa parīsa nānā ratneṁ || 19||

बहुरत्‍ना वसुंधरा। कोण खोटा कोण खरा।
अवघें कळे विचारा-। रूढ होतां॥ २०॥
bahuratnā vasuṁdharā | koṇa khoṭā koṇa kharā |
avagheṁ kaḻe vicārā- | rūḍha hotāṁ || 20||

मनुष्यें कोठून जालीं। हे मुख्य आशंका राहिली।
पुढें वृत्ति सावध केली। पाहिजे श्रोतीं॥ २१॥
manuṣyeṁ koṭhūna jālīṁ | he mukhya āśaṁkā rāhilī |
puḍheṁ vṛtti sāvadha kelī | pāhije śrotīṁ || 21||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
देहआशंकाशोधननाम समास तिसरा॥ ३॥ १०.३
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
dehaāśaṁkāśodhananāma samāsa tisarā || 3|| 10.3

समास चौथा : बीजलक्षण
samāsa cauthā : bījalakṣaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

आतां पाहों जातां उत्पत्ति। मनुष्यापासून मनुष्यें होती।
पशुपासून पशु निपजती। प्रत्यक्ष आतां॥ १॥
ātāṁ pāhoṁ jātāṁ utpatti | manuṣyāpāsūna manuṣyeṁ hotī |
paśupāsūna paśu nipajatī | pratyakṣa ātāṁ || 1||

खेंचरें आणी भूचरें। वनचरें आणी जळचरें।
नाना प्रकारीचीं शरीरें। शरीरांपासून होती॥ २॥
kheṁcareṁ āṇī bhūcareṁ | vanacareṁ āṇī jaḻacareṁ |
nānā prakārīcīṁ śarīreṁ | śarīrāṁpāsūna hotī || 2||

प्रत्ययास आणी प्रमाण। निश्चयास आणी अनुमान।
मार्ग देखोन आडरान। घेऊंच नये॥ ३॥
pratyayāsa āṇī pramāṇa | niścayāsa āṇī anumāna |
mārga dekhona āḍarāna | gheūṁca naye || 3||

विपरीतपासून विपरीतें होती। परी शरीरेंच बोलिजेती।
शरीरावांचून उत्पत्ती। होणार नाहीं॥ ४॥
viparītapāsūna viparīteṁ hotī | parī śarīreṁca bolijetī |
śarīrāvāṁcūna utpattī | hoṇāra nāhīṁ || 4||

तरी हे उत्पत्ति कैसी जाली। कासयाची कोणें केली।
जेणें केली त्याची निर्मिली। काया कोणें॥ ५॥
tarī he utpatti kaisī jālī | kāsayācī koṇeṁ kelī |
jeṇeṁ kelī tyācī nirmilī | kāyā koṇeṁ || 5||

ऐसें पाहातां उदंड लांबलें। परी मुळीं शेरीर जैसें जालें।
कासयाचें उभारिलें। कोणें कैसें॥ ६॥
aiseṁ pāhātāṁ udaṁḍa lāṁbaleṁ | parī muḻīṁ śerīra jaiseṁ jāleṁ |
kāsayāceṁ ubhārileṁ | koṇeṁ kaiseṁ || 6||

ऐसी हे मागील आशंका। राहात गेली ते ऐका।
कदापी जाजु घेऊं नका। प्रत्ययो आलियानें॥ ७॥
aisī he māgīla āśaṁkā | rāhāta gelī te aikā |
kadāpī jāju gheūṁ nakā | pratyayo āliyāneṁ || 7||

प्रत्ययोचि आहे प्रमाण। मूर्खास वाटे अप्रमाण।
पिंडें प्रचितशब्दें जाण। विश्वासासी॥ ८॥
pratyayoci āhe pramāṇa | mūrkhāsa vāṭe apramāṇa |
piṁḍeṁ pracitaśabdeṁ jāṇa | viśvāsāsī || 8||

ब्रह्मीं मूळमाया जाली। तेचि अष्टधा प्रकृती बोलिली।
भूतीं त्रिगुणीं कालवली। मूळमाया॥ ९॥
brahmīṁ mūḻamāyā jālī | teci aṣṭadhā prakṛtī bolilī |
bhūtīṁ triguṇīṁ kālavalī | mūḻamāyā || 9||

तें मूळमाया वायोस्वरूप। वायोमध्यें जाणीवेचें रूप।
तेचि इच्छा परी आरोप। ब्रह्मीं न घडे॥ १०॥
teṁ mūḻamāyā vāyosvarūpa | vāyomadhyeṁ jāṇīveceṁ rūpa |
teci icchā parī āropa | brahmīṁ na ghaḍe || 10||

तथापि ब्रह्मीं कल्पिला। तरी तो शब्द वायां गेला।
आत्मा निर्गुण संचला। शब्दातीत॥ ११॥
tathāpi brahmīṁ kalpilā | tarī to śabda vāyāṁ gelā |
ātmā nirguṇa saṁcalā | śabdātīta || 11||

आत्मा निर्गुण वस्तु ब्रह्म। नाममात्र तितुका भ्रम।
कल्पून लाविला संभ्रम। तरी तो लागणार नाहीं॥ १२॥
ātmā nirguṇa vastu brahma | nāmamātra titukā bhrama |
kalpūna lāvilā saṁbhrama | tarī to lāgaṇāra nāhīṁ || 12||

तथापि आग्रहें लाविला। जरी धोंडा मारिला आकाशाला।
आकाशावरी थुंकिला। तरी तें तुटेना॥ १३॥
tathāpi āgraheṁ lāvilā | jarī dhoṁḍā mārilā ākāśālā |
ākāśāvarī thuṁkilā | tarī teṁ tuṭenā || 13||

तैसें ब्रह्म निर्विकार। निर्विकारीं लाविती विकार।
विकार नासे निर्विकार। जैसें तैसें॥ १४॥
taiseṁ brahma nirvikāra | nirvikārīṁ lāvitī vikāra |
vikāra nāse nirvikāra | jaiseṁ taiseṁ || 14||

आतां ऐका प्रत्ययो। जाणोनि धरावा निश्चयो।
तरीच पाविजे जयो। अनुभवाचा॥ १५॥
ātāṁ aikā pratyayo | jāṇoni dharāvā niścayo |
tarīca pāvije jayo | anubhavācā || 15||

मायाब्रह्मीं जो समीर। त्यांत जाणता तो ईश्वर।
ईश्वर आणि सर्वेश्वर। तयासीच बोलिजे॥ १६॥
māyābrahmīṁ jo samīra | tyāṁta jāṇatā to īśvara |
īśvara āṇi sarveśvara | tayāsīca bolije || 16||

तोचि ईश्वर गुणासी आला। त्याचा त्रिगुणभेद जाला।
ब्रह्मा विष्णु महेश उपजला। तये ठाईं॥ १७॥
toci īśvara guṇāsī ālā | tyācā triguṇabheda jālā |
brahmā viṣṇu maheśa upajalā | taye ṭhāīṁ || 17||

सत्व रज आणी तम। हे त्रिगुण उत्तमोत्तम।
यांच्या स्वरूपाचा अनुक्रम। मागां निरोपिला॥ १८॥
satva raja āṇī tama | he triguṇa uttamottama |
yāṁcyā svarūpācā anukrama | māgāṁ niropilā || 18||

जाणता विष्णु भगवान। जाणता नेणता चतुरानन।
नेणता महेश पंचानन। अत्यंत भोळा॥ १९॥
jāṇatā viṣṇu bhagavāna | jāṇatā neṇatā caturānana |
neṇatā maheśa paṁcānana | atyaṁta bhoḻā || 19||

त्रिगुण त्रिगुणीं कालवले। कैसे होती वेगळाले।
परी विशेष न्यून भासले। ते बोलावे लागती॥ २०॥
triguṇa triguṇīṁ kālavale | kaise hotī vegaḻāle |
parī viśeṣa nyūna bhāsale | te bolāve lāgatī || 20||

वायोमध्यें विष्णु होता। तो वायोस्वरूपचि तत्वता।
पुढें जाला देहधर्ता। चतुर्भुज॥ २१॥
vāyomadhyeṁ viṣṇu hotā | to vāyosvarūpaci tatvatā |
puḍheṁ jālā dehadhartā | caturbhuja || 21||

तैसाच ब्रह्मा आणी महेश। देह धरिती सावकास।
गुप्त प्रगट होतां तयास। वेळ नाहीं॥ २२॥
taisāca brahmā āṇī maheśa | deha dharitī sāvakāsa |
gupta pragaṭa hotāṁ tayāsa | veḻa nāhīṁ || 22||

आतां रोकडी प्रचिती। मनुष्यें गुप्त प्रगटती।
मां त्या देवांच्याच मूर्ती। सामर्थ्यवंत॥ २३॥
ātāṁ rokaḍī pracitī | manuṣyeṁ gupta pragaṭatī |
māṁ tyā devāṁcyāca mūrtī | sāmarthyavaṁta || 23||

देव देवता भूतें देवतें। चढतें सामर्थ्य तेथें।
येणेंचि न्यायें राक्षसांतें। सामर्थ्यकळा॥ २४॥
deva devatā bhūteṁ devateṁ | caḍhateṁ sāmarthya tetheṁ |
yeṇeṁci nyāyeṁ rākṣasāṁteṁ | sāmarthyakaḻā || 24||

झोटींग वायोस्वरूप असती। सवेंच खुळखुळां चालती।
खोबरीं खारिका टाकून देती। अकस्मात॥ २५॥
jhoṭīṁga vāyosvarūpa asatī | saveṁca khuḻakhuḻāṁ cālatī |
khobarīṁ khārikā ṭākūna detī | akasmāta || 25||

अवघेंचि न्याल अभावें। तरी तें बहुतेकांस ठावें।
आपुल्याला अनुभवें। विश्वलोक जाणती॥ २६॥
avagheṁci nyāla abhāveṁ | tarī teṁ bahutekāṁsa ṭhāveṁ |
āpulyālā anubhaveṁ | viśvaloka jāṇatī || 26||

मनुष्यें धरती शरीरवेष। नाना परकाया प्रवेश।
मां तो परमात्मा जगदीश। कैसा न धरी॥ २७॥
manuṣyeṁ dharatī śarīraveṣa | nānā parakāyā praveśa |
māṁ to paramātmā jagadīśa | kaisā na dharī || 27||

म्हणोनि वायोस्वरूपें देह धरिलें। ब्रह्मा विष्णु महेश जालें।
पुढें तेचि विस्तारलें। पुत्रपौत्रीं॥ २८॥
mhaṇoni vāyosvarūpeṁ deha dharileṁ | brahmā viṣṇu maheśa jāleṁ |
puḍheṁ teci vistāraleṁ | putrapautrīṁ || 28||

अंतरींच स्त्रिया कल्पिल्या। तों त्या कल्पितांच निर्माण जाल्या।
परी तयापासून प्रजा निर्मिल्या। नाहींत कदा॥ २९॥
aṁtarīṁca striyā kalpilyā | toṁ tyā kalpitāṁca nirmāṇa jālyā |
parī tayāpāsūna prajā nirmilyā | nāhīṁta kadā || 29||

इछून पुत्र कल्पिले। ते ते प्रसंगीं निर्माण जाले।
येणें प्रकारें वर्तले। हरिहरादिक॥ ३०॥
ichūna putra kalpile | te te prasaṁgīṁ nirmāṇa jāle |
yeṇeṁ prakāreṁ vartale | hariharādika || 30||

पुढें ब्रह्मयानें सृष्टी कल्पिली। इछेसरिसी सृष्टी जाली।
जीवसृष्टि निर्माण केली। ब्रह्मदेवें॥ ३१॥
puḍheṁ brahmayāneṁ sṛṣṭī kalpilī | ichesarisī sṛṣṭī jālī |
jīvasṛṣṭi nirmāṇa kelī | brahmadeveṁ || 31||

नाना प्रकारीचे प्राणी कल्पिले। इछेसरिसे निर्माण जाले।
अवघे जोडेचि उदेले। अंडजजारजादिक॥ ३२॥
nānā prakārīce prāṇī kalpile | ichesarise nirmāṇa jāle |
avaghe joḍeci udele | aṁḍajajārajādika || 32||

येक जळस्वेदापासून जाले। ते प्राणी स्वेदज बोलिले।
येक वायोकरितां जाले। अकस्मात उद्भिज॥ ३३॥
yeka jaḻasvedāpāsūna jāle | te prāṇī svedaja bolile |
yeka vāyokaritāṁ jāle | akasmāta udbhija || 33||

मनुष्याची गौडविद्या। राक्षसांची वोडंबरी विद्या।
ब्रह्मयाची सृष्टिविद्या। येणें प्रकरें॥ ३४॥
manuṣyācī gauḍavidyā | rākṣasāṁcī voḍaṁbarī vidyā |
brahmayācī sṛṣṭividyā | yeṇeṁ prakareṁ || 34||

कांहीयेक मनुष्यांची। त्याहून विशेष राक्षसांची।
त्याहून विशेष ब्रह्मयाची। सृष्टिविद्या॥ ३५॥
kāṁhīyeka manuṣyāṁcī | tyāhūna viśeṣa rākṣasāṁcī |
tyāhūna viśeṣa brahmayācī | sṛṣṭividyā || 35||

जाणते नेणते प्राणी निर्मिले। वेद वदोन मार्ग लाविले।
ब्रह्मयानें निर्माण केले। येणें प्रकारें॥ ३६॥
jāṇate neṇate prāṇī nirmile | veda vadona mārga lāvile |
brahmayāneṁ nirmāṇa kele | yeṇeṁ prakāreṁ || 36||

मग शरीपासून शरीरें। सृष्टी वाढली विकारें।
सकळ शरीरें येणें प्रकारें। निर्माण जाली॥ ३७॥
maga śarīpāsūna śarīreṁ | sṛṣṭī vāḍhalī vikāreṁ |
sakaḻa śarīreṁ yeṇeṁ prakāreṁ | nirmāṇa jālī || 37||

येथें आशंका फिटली। सकळ सृष्टी विस्तारली।
विचार पाहातं प्रत्यया आली। येथान्वयें॥ ३८॥
yetheṁ āśaṁkā phiṭalī | sakaḻa sṛṣṭī vistāralī |
vicāra pāhātaṁ pratyayā ālī | yethānvayeṁ || 38||

ऐसी सृष्टी निर्माण केली। पुढें विष्णुनें कैसी प्रतिपाळिली।
हेहि विवंचना पाहिली। पाहिजे श्रोतीं॥ ३९॥
aisī sṛṣṭī nirmāṇa kelī | puḍheṁ viṣṇuneṁ kaisī pratipāḻilī |
hehi vivaṁcanā pāhilī | pāhije śrotīṁ || 39||

सकळ प्राणी निर्माण जाले। ते मूळरूपें जाणोन पाळिले।
शरीरें दैत्य निर्दाळिले। नाना प्रकारींचे॥ ४०॥
sakaḻa prāṇī nirmāṇa jāle | te mūḻarūpeṁ jāṇona pāḻile |
śarīreṁ daitya nirdāḻile | nānā prakārīṁce || 40||

नाना अवतार धरणें। दुष्टांचा संहार करणें।
धर्म स्थापायाकारणें। विष्णुस जन्म॥ ४१॥
nānā avatāra dharaṇeṁ | duṣṭāṁcā saṁhāra karaṇeṁ |
dharma sthāpāyākāraṇeṁ | viṣṇusa janma || 41||

म्हणोन धर्मस्थापनेचे नर। तेंहि विष्णुचे अवतार।
अभक्त दुर्जन रजनीचर। सहजचि जाले॥ ४२॥
mhaṇona dharmasthāpanece nara | teṁhi viṣṇuce avatāra |
abhakta durjana rajanīcara | sahajaci jāle || 42||

आतां प्राणी जे जन्मले। ते नेणोन संव्हारिले।
मूळरूपें संव्हारिलें। येणें प्रकारें॥ ४३॥
ātāṁ prāṇī je janmale | te neṇona saṁvhārile |
mūḻarūpeṁ saṁvhārileṁ | yeṇeṁ prakāreṁ || 43||

शरीरें रुद्र खवळेल। तैं जीवसृष्टि संव्हारेल।
अवघें ब्रह्मांडचि जळेल। संव्हारकाळीं॥ ४४॥
śarīreṁ rudra khavaḻela | taiṁ jīvasṛṣṭi saṁvhārela |
avagheṁ brahmāṁḍaci jaḻela | saṁvhārakāḻīṁ || 44||

एवं उत्पत्ति स्थिती संव्हार। याचा ऐसा आहे विचार।
श्रोतीं होऊन तत्पर। अवधान द्यावें॥ ४५॥
evaṁ utpatti sthitī saṁvhāra | yācā aisā āhe vicāra |
śrotīṁ hoūna tatpara | avadhāna dyāveṁ || 45||

कल्पांतीं संव्हार घडेल। तोचि पुढें सांगिजेल।
पंचप्रळय वोळखेल। तोचि ज्ञानी॥ ४६॥
kalpāṁtīṁ saṁvhāra ghaḍela | toci puḍheṁ sāṁgijela |
paṁcapraḻaya voḻakhela | toci jñānī || 46||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
बीजलक्षणनाम समास पांचवा॥ ४॥ १०.४
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
bījalakṣaṇanāma samāsa pāṁcavā || 4|| 10.4

समास पांचवा : पंचप्रळयनिरूपण
samāsa pāṁcavā : paṁcapraḻayanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

ऐका प्रळयाचें लक्षण। पिंडीं दोनी प्रळये जाण।
येकनिद्रा येक मरण। देहांतकाळ॥ १॥
aikā praḻayāceṁ lakṣaṇa | piṁḍīṁ donī praḻaye jāṇa |
yekanidrā yeka maraṇa | dehāṁtakāḻa || 1||

देहाधारक तिनी मूर्ती। निद्रा जेव्हां संपादिती।
तो निद्राप्रळय श्रोतीं। ब्रह्मांडींचा जाणावा॥ २॥
dehādhāraka tinī mūrtī | nidrā jevhāṁ saṁpāditī |
to nidrāpraḻaya śrotīṁ | brahmāṁḍīṁcā jāṇāvā || 2||

तिनी मूर्तीस होईल अंत। ब्रह्मांडास मांडेल कल्पांत।
तेव्हां जाणावा नेमस्त। ब्रह्मप्रळये जाला॥ ३॥
tinī mūrtīsa hoīla aṁta | brahmāṁḍāsa māṁḍela kalpāṁta |
tevhāṁ jāṇāvā nemasta | brahmapraḻaye jālā || 3||

दोनी पिंडीं दोनी ब्रह्मांडीं। च्यारी प्रळय नवखंडीं।
पांचवा प्रळय उदंडी। जाणिजे विवेकाचा॥ ४॥
donī piṁḍīṁ donī brahmāṁḍīṁ | cyārī praḻaya navakhaṁḍīṁ |
pāṁcavā praḻaya udaṁḍī | jāṇije vivekācā || 4||

ऐसे हे पांचहि प्रळये। सांगितले येथान्वयें।
आतां हें अनुभवास ये। ऐसें करूं॥ ५॥
aise he pāṁcahi praḻaye | sāṁgitale yethānvayeṁ |
ātāṁ heṁ anubhavāsa ye | aiseṁ karūṁ || 5||

निद्रा जेव्हां संचरे। तेव्हां जागृतीव्यापार सरे।
सुषुप्ति अथवा स्वप्न भरे। अकस्मात आंगीं॥ ६॥
nidrā jevhāṁ saṁcare | tevhāṁ jāgṛtīvyāpāra sare |
suṣupti athavā svapna bhare | akasmāta āṁgīṁ || 6||

या नांव निद्राप्रळये। जागृतीचा होये क्षये।
आतां ऐका देहांतसमये। म्हणिजे मृत्युप्रळये॥ ७॥
yā nāṁva nidrāpraḻaye | jāgṛtīcā hoye kṣaye |
ātāṁ aikā dehāṁtasamaye | mhaṇije mṛtyupraḻaye || 7||

देहीं रोग बळावती। अथवा कठीण प्रसंग पडती।
तेणें पंचप्राण जाती। व्यापार सांडुनी॥ ८॥
dehīṁ roga baḻāvatī | athavā kaṭhīṇa prasaṁga paḍatī |
teṇeṁ paṁcaprāṇa jātī | vyāpāra sāṁḍunī || 8||

तिकडे गेला मनपवनु। इकडे राहीली नुस्ती तनु।
दुसरा प्रळयो अनुमानु। असेचिना॥ ९॥
tikaḍe gelā manapavanu | ikaḍe rāhīlī nustī tanu |
dusarā praḻayo anumānu | asecinā || 9||

तिसरा ब्रह्मा निजेला। तों हा मृत्यलोक गोळा जाला।
अवघा व्यापार खुंटला। प्राणीमात्रांचा॥ १०॥
tisarā brahmā nijelā | toṁ hā mṛtyaloka goḻā jālā |
avaghā vyāpāra khuṁṭalā | prāṇīmātrāṁcā || 10||

तेव्हां प्राणीयांचे सुक्ष्मांश। वायोचक्रीं करिती वास।
कित्येक काल जातां ब्रह्मयास। जागृती घडे॥ ११॥
tevhāṁ prāṇīyāṁce sukṣmāṁśa | vāyocakrīṁ karitī vāsa |
kityeka kāla jātāṁ brahmayāsa | jāgṛtī ghaḍe || 11||

पुन्हा मागुती सृष्टि रची। विसंचिले जीव मागुतें संची।
सीमा होतां आयुष्याची। ब्रह्मप्रळय मांडे॥ १२॥
punhā māgutī sṛṣṭi racī | visaṁcile jīva māguteṁ saṁcī |
sīmā hotāṁ āyuṣyācī | brahmapraḻaya māṁḍe || 12||

शत वरुषें मेघ जाती। तेणें प्राणी मृत्यु पावती।
असंभाव्य तर्के क्षिती। मर्यादेवेगळी॥ १३॥
śata varuṣeṁ megha jātī | teṇeṁ prāṇī mṛtyu pāvatī |
asaṁbhāvya tarke kṣitī | maryādevegaḻī || 13||

सूर्य तपे बाराकळी। तेणें पृथ्वीची होय होळी।
अग्नी पावतां पाताळीं। शेष विष वमी॥ १४॥
sūrya tape bārākaḻī | teṇeṁ pṛthvīcī hoya hoḻī |
agnī pāvatāṁ pātāḻīṁ | śeṣa viṣa vamī || 14||

आकाशीं सूर्याच्या ज्वाळा। पाताळीं शेष विष वमी गरळा।
दोहिकडून जळतां भूगोळा। उरी कैंची॥ १५॥
ākāśīṁ sūryācyā jvāḻā | pātāḻīṁ śeṣa viṣa vamī garaḻā |
dohikaḍūna jaḻatāṁ bhūgoḻā | urī kaiṁcī || 15||

सूर्यास खडतरता चढे। हलकालोळ चहुंकडे।
कोंसळती मेरूचे कडे। घडघडायमान॥ १६॥
sūryāsa khaḍataratā caḍhe | halakāloḻa cahuṁkaḍe |
koṁsaḻatī merūce kaḍe | ghaḍaghaḍāyamāna || 16||

अमरावती सत्यलोक। वैकुंठ कैळासादिक।
याहिवेगळे नाना लोक। भस्मोन जाती॥ १७॥
amarāvatī satyaloka | vaikuṁṭha kaiḻāsādika |
yāhivegaḻe nānā loka | bhasmona jātī || 17||

मेरु अवघाचि घसरे। तेथील महीमाच वोसरे।
देवसमुदाव वावरे। वायोचक्रीं॥ १८॥
meru avaghāci ghasare | tethīla mahīmāca vosare |
devasamudāva vāvare | vāyocakrīṁ || 18||

भस्म जालिया धरत्री। प्रजन्य पडें शुंडाधारीं।
मही विरे जळांतरीं। निमिष्यमात्रें॥ १९॥
bhasma jāliyā dharatrī | prajanya paḍeṁ śuṁḍādhārīṁ |
mahī vire jaḻāṁtarīṁ | nimiṣyamātreṁ || 19||

पुढें नुस्ते उरेल जळ। तयास शोषील अनळ।
पुढें एकवटती ज्वाळ। मर्यादेवेगळे॥ २०॥
puḍheṁ nuste urela jaḻa | tayāsa śoṣīla anaḻa |
puḍheṁ ekavaṭatī jvāḻa | maryādevegaḻe || 20||

समुद्रींचा वडवानळ। शिवनेत्रींचा नेत्रानळ।
सप्तकंचुकींचा आवर्णानळ। सूर्य आणी विद्युल्यता॥ २१॥
samudrīṁcā vaḍavānaḻa | śivanetrīṁcā netrānaḻa |
saptakaṁcukīṁcā āvarṇānaḻa | sūrya āṇī vidyulyatā || 21||

ऐसे ज्वाळ एकवटती। तेणें देव देह सोडिती।
पूर्वरूपें मिळोन जाती। प्रभंजनीं॥ २२॥
aise jvāḻa ekavaṭatī | teṇeṁ deva deha soḍitī |
pūrvarūpeṁ miḻona jātī | prabhaṁjanīṁ || 22||

तो वारा झडपी वैश्वानरा। वन्ही विझेल येकसरा।
वायो धावें सैरावैरा। परब्रह्मीं॥ २३॥
to vārā jhaḍapī vaiśvānarā | vanhī vijhela yekasarā |
vāyo dhāveṁ sairāvairā | parabrahmīṁ || 23||

धूम्र वितुळे आकाशीं। तैसे होईल समीरासी।
वहुतां मधें थोडियासी। नाश बोलिला॥ २४॥
dhūmra vituḻe ākāśīṁ | taise hoīla samīrāsī |
vahutāṁ madheṁ thoḍiyāsī | nāśa bolilā || 24||

वायो वितुळतांच जाण। सूक्ष्म भूतें आणी त्रिगुण।
ईश्वर सांडी अधिष्ठान। निर्विकल्पीं॥ २५॥
vāyo vituḻatāṁca jāṇa | sūkṣma bhūteṁ āṇī triguṇa |
īśvara sāṁḍī adhiṣṭhāna | nirvikalpīṁ || 25||

तेथें जाणिव राहिली। आणी जगज्जोती निमाली।
शुद्ध सारांश उरली। स्वरूपस्थिती॥ २६॥
tetheṁ jāṇiva rāhilī | āṇī jagajjotī nimālī |
śuddha sārāṁśa uralī | svarūpasthitī || 26||

जितुकीं काहीं नामाभिधानें। तये प्रकृतीचेनि गुणें।
प्रकृती नस्तां बोलणें। कैसें बोलावें॥ २७॥
jitukīṁ kāhīṁ nāmābhidhāneṁ | taye prakṛtīceni guṇeṁ |
prakṛtī nastāṁ bolaṇeṁ | kaiseṁ bolāveṁ || 27||

प्रकृती अस्तां विवेक कीजे। त्यास विवेकप्रळये बोलिजे।
पांचहि प्रळय वोजें। तुज निरोपिलें॥ २८॥
prakṛtī astāṁ viveka kīje | tyāsa vivekapraḻaye bolije |
pāṁcahi praḻaya vojeṁ | tuja niropileṁ || 28||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
पंचप्रळयनिरूपणनाम समास पांचवा॥ ५॥ १०.५
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
paṁcapraḻayanirūpaṇanāma samāsa pāṁcavā || 5|| 10.5

समास सहावा : भ्रमनिरूपण
samāsa sahāvā : bhramanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

उत्पत्ति स्थिति संव्हार। याचा निरोपिला वेव्हार।
परमात्मा निर्गुण निराकार। जैसा तैसा॥ १॥
utpatti sthiti saṁvhāra | yācā niropilā vevhāra |
paramātmā nirguṇa nirākāra | jaisā taisā || 1||

होतें वर्ततें आणि जातें। याचा समंध नाहीं तेथें।
आद्य मद्य अवसान तें। संचलेंचि आहे॥ २॥
hoteṁ vartateṁ āṇi jāteṁ | yācā samaṁdha nāhīṁ tetheṁ |
ādya madya avasāna teṁ | saṁcaleṁci āhe || 2||

परब्रह्म असतचि असे। मध्येंचि हा भ्रम भासे।
भासे परंतु अवघा नासे। काळांतरी॥ ३॥
parabrahma asataci ase | madhyeṁci hā bhrama bhāse |
bhāse paraṁtu avaghā nāse | kāḻāṁtarī || 3||

उत्पत्तिस्थितीसंव्हारत। मध्येंहि अखंड होत जात।
पुढें सेवटीं कल्पांत। सकळांस आहे॥ ४॥
utpattisthitīsaṁvhārata | madhyeṁhi akhaṁḍa hota jāta |
puḍheṁ sevaṭīṁ kalpāṁta | sakaḻāṁsa āhe || 4||

यामधें ज्यास विवेक आहे। तो आधींच जाणताहे।
सारासार विचारें पाहे। म्हणौनियां॥ ५॥
yāmadheṁ jyāsa viveka āhe | to ādhīṁca jāṇatāhe |
sārāsāra vicāreṁ pāhe | mhaṇauniyāṁ || 5||

बहुत भ्रमिष्ट मिळाले। त्यांत उमजल्याचें काय चाले।
सृष्टिमधें उमजले। ऐसें थोडे॥ ६॥
bahuta bhramiṣṭa miḻāle | tyāṁta umajalyāceṁ kāya cāle |
sṛṣṭimadheṁ umajale | aiseṁ thoḍe || 6||

त्या उमजल्यांचे लक्षण। कांहीं करूं निरूपण।
ब्रम्हाहून विलक्षण। महापुरुष॥ ७॥
tyā umajalyāṁce lakṣaṇa | kāṁhīṁ karūṁ nirūpaṇa |
bramhāhūna vilakṣaṇa | mahāpuruṣa || 7||

भ्रम हा नसेल जयासी। मनीं वोळखावे तयासी।
ऐके आतां भ्रमासीं। निरोपिजेल॥ ८॥
bhrama hā nasela jayāsī | manīṁ voḻakhāve tayāsī |
aike ātāṁ bhramāsīṁ | niropijela || 8||

येक परब्रह्म संचलें। कदापी नाहीं विकारले।
त्यावेगळें भासलें। तें भ्रमरूप॥ ९॥
yeka parabrahma saṁcaleṁ | kadāpī nāhīṁ vikārale |
tyāvegaḻeṁ bhāsaleṁ | teṁ bhramarūpa || 9||

जयासी बोलिला कल्पांत। त्रिगुण आणि पंचभूत।
हें अवघेंचि समस्त। भ्रमरूप॥ १०॥
jayāsī bolilā kalpāṁta | triguṇa āṇi paṁcabhūta |
heṁ avagheṁci samasta | bhramarūpa || 10||

मी तूं हा भ्रम। उपासनाहि भ्रम।
ईश्वरभाव हाहि भ्रम। निश्चयेंसीं॥ ११॥
mī tūṁ hā bhrama | upāsanāhi bhrama |
īśvarabhāva hāhi bhrama | niścayeṁsīṁ || 11||

श्लोक॥
śloka ||

भ्रमेणाहं भ्रमेण त्वं। भ्रमेणोपासका जनाः।
भ्रमेणेश्वर भावत्वं। भ्रममूलमिदं जगत्॥ १॥
bhrameṇāhaṁ bhrameṇa tvaṁ | bhrameṇopāsakā janāḥ |
bhrameṇeśvara bhāvatvaṁ | bhramamūlamidaṁ jagat || 1||

सृष्टि भासत। परंतु भ्रमचि हा समस्त।
यामध्यें जे विचारवंत। तेचि धन्य॥ १२॥
sṛṣṭi bhāsata | paraṁtu bhramaci hā samasta |
yāmadhyeṁ je vicāravaṁta | teci dhanya || 12||

आतां भ्रमाचा विचारु। अत्यंतचि प्रांजळ करूं।
दृष्टांतद्वारे विवरूं। श्रोतयासी॥ १३॥
ātāṁ bhramācā vicāru | atyaṁtaci prāṁjaḻa karūṁ |
dṛṣṭāṁtadvāre vivarūṁ | śrotayāsī || 13||

भ्रमण करीतां दुरीं देसीं। दिशाभूली आपणासी।
कां वोळखी मोडे जीवलगांसी। या नांव भ्रम॥ १४॥
bhramaṇa karītāṁ durīṁ desīṁ | diśābhūlī āpaṇāsī |
kāṁ voḻakhī moḍe jīvalagāṁsī | yā nāṁva bhrama || 14||

कां उन्मत्त द्रव्य सेविलें। तेणें अनेक भासों लागलें।
नाना वेथां कां झडपिलें। भुतें तो भ्रम॥ १५॥
kāṁ unmatta dravya sevileṁ | teṇeṁ aneka bhāsoṁ lāgaleṁ |
nānā vethāṁ kāṁ jhaḍapileṁ | bhuteṁ to bhrama || 15||

दशावतारीं वाटती नारी। कां ते मांडली बाजीगरी।
उगाच संदेह अंतरीं। या नांव भ्रम॥ १६॥
daśāvatārīṁ vāṭatī nārī | kāṁ te māṁḍalī bājīgarī |
ugāca saṁdeha aṁtarīṁ | yā nāṁva bhrama || 16||

ठेविला ठाव तो विसरला। कां मार्गीं जातां मार्ग चुकला।
पट्टणामधें भांबावला। या नांव भ्रम॥ १७॥
ṭhevilā ṭhāva to visaralā | kāṁ mārgīṁ jātāṁ mārga cukalā |
paṭṭaṇāmadheṁ bhāṁbāvalā | yā nāṁva bhrama || 17||

वस्तु आपणापासीं असतां। गेली म्हणोनि होये दुचिता।
आपलें आपण विसरतां। या नांव भ्रम॥ १८॥
vastu āpaṇāpāsīṁ asatāṁ | gelī mhaṇoni hoye ducitā |
āpaleṁ āpaṇa visaratāṁ | yā nāṁva bhrama || 18||

कांही पदार्थ विसरोन गेला। कां जें सिकला तें विसरला।
स्वप्नदुःखें घाबिरा जाला। या नांव भ्रम॥ १९॥
kāṁhī padārtha visarona gelā | kāṁ jeṁ sikalā teṁ visaralā |
svapnaduḥkheṁ ghābirā jālā | yā nāṁva bhrama || 19||

दुश्चिन्हें अथवा अपशकुन। मिथ्या वार्तेनें भंगे मन।
वचके पदार्थ देखोन। या नांव भ्रम॥ २०॥
duścinheṁ athavā apaśakuna | mithyā vārteneṁ bhaṁge mana |
vacake padārtha dekhona | yā nāṁva bhrama || 20||

वृक्ष काष्ठ देखिलें। मनांत वाटें भूत आलें।
कांहींच नस्तां हडबडिलें। या नांव भ्रम २१॥
vṛkṣa kāṣṭha dekhileṁ | manāṁta vāṭeṁ bhūta āleṁ |
kāṁhīṁca nastāṁ haḍabaḍileṁ | yā nāṁva bhrama 21||

काच देखोन उदकांत पडे। कां सभा देखोन दर्पणीं पवाडे।
द्वार चुकोन भल्तीकडें जाणें या नांव भ्रम॥ २२॥
kāca dekhona udakāṁta paḍe | kāṁ sabhā dekhona darpaṇīṁ pavāḍe |
dvāra cukona bhaltīkaḍeṁ jāṇeṁ yā nāṁva bhrama || 22||

येक अस्तां येक वाटे। येक सांगतां येक निवटे।
येक दिसतां येक उठे। या नांव भ्रम॥ २३॥
yeka astāṁ yeka vāṭe | yeka sāṁgatāṁ yeka nivaṭe |
yeka disatāṁ yeka uṭhe | yā nāṁva bhrama || 23||

आतां जें जें देइजेतें। तें तें पुढें पाविजेतें।
मेलें माणुस भोजना येतें। या नांव भ्रम॥ २४॥
ātāṁ jeṁ jeṁ deijeteṁ | teṁ teṁ puḍheṁ pāvijeteṁ |
meleṁ māṇusa bhojanā yeteṁ | yā nāṁva bhrama || 24||

ये जन्मींचें पुढिले जन्मीं। कांहीं येक पावेन मी।
प्रीतीगुंतली मनुष्याचे नामीं। या नांव भ्रम॥ २५॥
ye janmīṁceṁ puḍhile janmīṁ | kāṁhīṁ yeka pāvena mī |
prītīguṁtalī manuṣyāce nāmīṁ | yā nāṁva bhrama || 25||

मेलें मनुष्य स्वप्ना आलें। तेणें कांहीं मागितलें।
मनीं अखंड बैसलें। यानांव भ्रम॥ २६॥
meleṁ manuṣya svapnā āleṁ | teṇeṁ kāṁhīṁ māgitaleṁ |
manīṁ akhaṁḍa baisaleṁ | yānāṁva bhrama || 26||

अवघें मिथ्या म्हणोन बोले। आणि समर्थावरी मन चाले।
ज्ञाते वैभवें दपटले। या नांव भ्रम॥ २७॥
avagheṁ mithyā mhaṇona bole | āṇi samarthāvarī mana cāle |
jñāte vaibhaveṁ dapaṭale | yā nāṁva bhrama || 27||

कर्मठपणें ज्ञान विटे। कां ज्ञातेपणें बळें भ्रष्टे।
कोणीयेक सीमा फिटे। या नांव भ्रम॥ २८॥
karmaṭhapaṇeṁ jñāna viṭe | kāṁ jñātepaṇeṁ baḻeṁ bhraṣṭe |
koṇīyeka sīmā phiṭe | yā nāṁva bhrama || 28||

देहाभिमान। कर्माभिमान जात्याभिमान कुळाभिमान।
ज्ञानाभिमान मोक्षाभिमान। या नांव भ्रम॥ २९॥
dehābhimāna | karmābhimāna jātyābhimāna kuḻābhimāna |
jñānābhimāna mokṣābhimāna | yā nāṁva bhrama || 29||

कैसा न्याय तो न कळे। केला अन्याने तो नाडले।
उगाच अभिमानें खवळे। या नांव भ्रम॥ ३०॥
kaisā nyāya to na kaḻe | kelā anyāne to nāḍale |
ugāca abhimāneṁ khavaḻe | yā nāṁva bhrama || 30||

मागील कांही आठवेना। पुढील विचार सुचेना।
अखंड आरूढ अनुमाना। या नांव भ्रम॥ ३१॥
māgīla kāṁhī āṭhavenā | puḍhīla vicāra sucenā |
akhaṁḍa ārūḍha anumānā | yā nāṁva bhrama || 31||

प्रचीतिविण औषध घेणे। प्रचित नस्ता पथ्य करणे।
प्रचीतीविण ज्ञान सांगणें। या नांव भ्रम॥ ३२॥
pracītiviṇa auṣadha gheṇe | pracita nastā pathya karaṇe |
pracītīviṇa jñāna sāṁgaṇeṁ | yā nāṁva bhrama || 32||

फळश्रुतीवीण प्रयोग। ज्ञानेंवीण नुस्ता योग।
उगाच शरीरें भोगिजे भोग। या नांव भ्रम॥ ३३॥
phaḻaśrutīvīṇa prayoga | jñāneṁvīṇa nustā yoga |
ugāca śarīreṁ bhogije bhoga | yā nāṁva bhrama || 33||

ब्रह्मा लिहितो अदृष्टीं आणि वाचून जाते सटी।
ऐशा प्रकारीच्या गोष्टी। या नांव भ्रम॥ ३४॥
brahmā lihito adṛṣṭīṁ āṇi vācūna jāte saṭī |
aiśā prakārīcyā goṣṭī | yā nāṁva bhrama || 34||

उदंड भ्रम विसरला। अज्ञानजनीं पैसावला।
अल्प संकेतें बोलिला। कळावया कारणें॥ ३५॥
udaṁḍa bhrama visaralā | ajñānajanīṁ paisāvalā |
alpa saṁketeṁ bolilā | kaḻāvayā kāraṇeṁ || 35||

भ्रमरूप विश्व स्वभावें। तेथें काये म्हणोन सांगावें।
निर्गुण ब्रह्मावेगळें अघवें। भ्रमरूप॥ ३६॥
bhramarūpa viśva svabhāveṁ | tetheṁ kāye mhaṇona sāṁgāveṁ |
nirguṇa brahmāvegaḻeṁ aghaveṁ | bhramarūpa || 36||

ज्ञातास नाहीं संसार। ऐसें बोलती अपार।
गत ज्ञात्याचे चमत्कार। या नांव भ्रम॥ ३७॥
jñātāsa nāhīṁ saṁsāra | aiseṁ bolatī apāra |
gata jñātyāce camatkāra | yā nāṁva bhrama || 37||

येथें आशंका उठिली। ज्ञात्याची समधी पूजिली।
तेथें कांहीं प्रचीत आली। किंवा नाहीं॥ ३८॥
yetheṁ āśaṁkā uṭhilī | jñātyācī samadhī pūjilī |
tetheṁ kāṁhīṁ pracīta ālī | kiṁvā nāhīṁ || 38||

तैसेचि अवतारी संपले। त्यांचेहि सामर्थ्य उदंड चाले।
तरी ते काये गुंतले। वासना धरूनि॥ ३९॥
taiseci avatārī saṁpale | tyāṁcehi sāmarthya udaṁḍa cāle |
tarī te kāye guṁtale | vāsanā dharūni || 39||

ऐसी आशंका उद्भवली। समर्थें पाहिजे निरसिली।
इतुकेन हे समाप्त जाली। कथा भ्रमाची॥ ४०॥
aisī āśaṁkā udbhavalī | samartheṁ pāhije nirasilī |
itukena he samāpta jālī | kathā bhramācī || 40||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
भ्रमनिरूपणनाम समास सहावा॥ ६॥ १०.६
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
bhramanirūpaṇanāma samāsa sahāvā || 6|| 10.6

समास सातवा : सगुणभजन
samāsa sātavā : saguṇabhajana

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

अवतारादिक ज्ञानी संत। सारासारविचारें मुक्त।
त्यांचे सामर्थ्य चालत। कोण्या प्रकारें॥ १॥
avatārādika jñānī saṁta | sārāsāravicāreṁ mukta |
tyāṁce sāmarthya cālata | koṇyā prakāreṁ || 1||

हें श्रोतयांची आशंका। पाहातां प्रश्न केला निका।
सावध होऊन ऐका। म्हणे वक्ता॥ २॥
heṁ śrotayāṁcī āśaṁkā | pāhātāṁ praśna kelā nikā |
sāvadha hoūna aikā | mhaṇe vaktā || 2||

ज्ञानी मुक्त होऊन गेले। मागें त्यांचे सामर्थ्य चाले।
परंतु ते नाहीं आले। वासना धरूनी॥ ३॥
jñānī mukta hoūna gele | māgeṁ tyāṁce sāmarthya cāle |
paraṁtu te nāhīṁ āle | vāsanā dharūnī || 3||

लोकांस होतो चमत्कार। लोक मानिती साचार।
परंतु याचा विचार। पाहिला पाहिजे॥ ४॥
lokāṁsa hoto camatkāra | loka mānitī sācāra |
paraṁtu yācā vicāra | pāhilā pāhije || 4||

जीत अस्तां नेणों किती। जनामधें चमत्कार होती।
ऐसियाची सद्य प्रचिती। रोकडी पाहावी॥ ५॥
jīta astāṁ neṇoṁ kitī | janāmadheṁ camatkāra hotī |
aisiyācī sadya pracitī | rokaḍī pāhāvī || 5||

तो तरी आपण नाहीं गेला। लोकीं प्रत्यक्ष देखिला।
ऐसा चमत्कार जाला। यास काये म्हणावें॥ ६॥
to tarī āpaṇa nāhīṁ gelā | lokīṁ pratyakṣa dekhilā |
aisā camatkāra jālā | yāsa kāye mhaṇāveṁ || 6||

तरी तो लोकांचा भावार्थ। भाविकां देव येथार्थ।
अनेत्र कल्पना वेर्थ। कुतर्काची॥ ७॥
tarī to lokāṁcā bhāvārtha | bhāvikāṁ deva yethārtha |
anetra kalpanā vertha | kutarkācī || 7||

आवडे तें स्वप्नीं देखिलें। तरीकाय तेथून आलें।
म्हणाल तेणें आठविलें। तरी द्रव्य कां दिसे॥ ८॥
āvaḍe teṁ svapnīṁ dekhileṁ | tarīkāya tethūna āleṁ |
mhaṇāla teṇeṁ āṭhavileṁ | tarī dravya kāṁ dise || 8||

एवं आपली कल्पना। स्वप्नीं येती पदार्थ नाना।
परी ते पदार्थ चालतीना। अथवा आठऊ नाहीं॥ ९॥
evaṁ āpalī kalpanā | svapnīṁ yetī padārtha nānā |
parī te padārtha cālatīnā | athavā āṭhaū nāhīṁ || 9||

येथें तुटली आशंका। ज्ञात्यास जन्म कल्पूं नका।
उमजेना तरी विवेका। बरें पाहा॥ १०॥
yetheṁ tuṭalī āśaṁkā | jñātyāsa janma kalpūṁ nakā |
umajenā tarī vivekā | bareṁ pāhā || 10||

ज्ञानी मुक्त होऊन गेले। त्यांचें सामर्थ्य उगेचि चाले।
कां जे पुण्यमार्गें चालिलें। म्हणोनियां॥ ११॥
jñānī mukta hoūna gele | tyāṁceṁ sāmarthya ugeci cāle |
kāṁ je puṇyamārgeṁ cālileṁ | mhaṇoniyāṁ || 11||

याकारणें पुण्यमार्गें चालावें। भजन देवाचें वाढवावें।
न्याये सांडून न जावें। अन्यायमार्गें॥ १२॥
yākāraṇeṁ puṇyamārgeṁ cālāveṁ | bhajana devāceṁ vāḍhavāveṁ |
nyāye sāṁḍūna na jāveṁ | anyāyamārgeṁ || 12||

नानापुरश्चरणें करावीं। नाना तीर्थाटणें फीरावीं।
नाना सामर्थ्यें वाढवावीं। वैराग्यबळें॥ १३॥
nānāpuraścaraṇeṁ karāvīṁ | nānā tīrthāṭaṇeṁ phīrāvīṁ |
nānā sāmarthyeṁ vāḍhavāvīṁ | vairāgyabaḻeṁ || 13||

निश्चये बैसे वस्तूकडे। तरी ज्ञानमार्गेंहि सामर्थ्य चढे।
कोणीयेक येकांत मोडे। ऐसें न करावें॥ १४॥
niścaye baise vastūkaḍe | tarī jñānamārgeṁhi sāmarthya caḍhe |
koṇīyeka yekāṁta moḍe | aiseṁ na karāveṁ || 14||

येक गुरु येक देव। कोठें तरी असावा भाव।
भावार्थ नस्तां वाव। सर्व कांहीं॥ १५॥
yeka guru yeka deva | koṭheṁ tarī asāvā bhāva |
bhāvārtha nastāṁ vāva | sarva kāṁhīṁ || 15||

निर्गुणीं ज्ञान जालें। म्हणोन सगुण अलक्ष केलें।
तरी तें ज्ञातें नागवलें। दोहिंकडे॥ १६॥
nirguṇīṁ jñāna jāleṁ | mhaṇona saguṇa alakṣa keleṁ |
tarī teṁ jñāteṁ nāgavaleṁ | dohiṁkaḍe || 16||

नाहीं भक्ती नाहीं ज्ञान। मधेंच पैसावला अभिमान।
म्हणोनियां जपध्यान। सांडूंच नये॥ १७॥
nāhīṁ bhaktī nāhīṁ jñāna | madheṁca paisāvalā abhimāna |
mhaṇoniyāṁ japadhyāna | sāṁḍūṁca naye || 17||

सांडील सगुणभजनासी। तरी तो ज्ञाता परी अपेसी।
म्हणोनियां सगुणभजनासी। सांडूंच नये॥ १८॥
sāṁḍīla saguṇabhajanāsī | tarī to jñātā parī apesī |
mhaṇoniyāṁ saguṇabhajanāsī | sāṁḍūṁca naye || 18||

निःकाम बुद्धीचिया भजना। त्रैलोकीं नाहीं तुळणा।
समर्थेंविण घडेना। निःकाम भजन॥ १९॥
niḥkāma buddhīciyā bhajanā | trailokīṁ nāhīṁ tuḻaṇā |
samartheṁviṇa ghaḍenā | niḥkāma bhajana || 19||

कामनेनें फळ घडे। निःकाम भजनें भगवंत जोडे।
फळभगवंता कोणीकडे। महदांतर॥ २०॥
kāmaneneṁ phaḻa ghaḍe | niḥkāma bhajaneṁ bhagavaṁta joḍe |
phaḻabhagavaṁtā koṇīkaḍe | mahadāṁtara || 20||

नाना फळे देवापासी। आणी फळ अंतरीं भगवंतासी।
याकारणें परमेश्वरासी। निःकाम भजावें॥ २१॥
nānā phaḻe devāpāsī | āṇī phaḻa aṁtarīṁ bhagavaṁtāsī |
yākāraṇeṁ parameśvarāsī | niḥkāma bhajāveṁ || 21||

निःकामभजनाचें फळ आगळे। सामर्थ्य चढे मर्यादावेगळें।
तेथें बापुडी फळें। कोणीकडे॥ २२॥
niḥkāmabhajanāceṁ phaḻa āgaḻe | sāmarthya caḍhe maryādāvegaḻeṁ |
tetheṁ bāpuḍī phaḻeṁ | koṇīkaḍe || 22||

भक्तें जें मनीं धरावें। तें देवें आपणचि करावें।
तेथें वेगळें भावावें। नलगे कदा॥ २३॥
bhakteṁ jeṁ manīṁ dharāveṁ | teṁ deveṁ āpaṇaci karāveṁ |
tetheṁ vegaḻeṁ bhāvāveṁ | nalage kadā || 23||

दोनी सामर्थ्यें येक होतां। काळास नाटोपे सर्वथा।
तेथें इतरांसी कोण कथा। कीटकन्यायें॥ २४॥
donī sāmarthyeṁ yeka hotāṁ | kāḻāsa nāṭope sarvathā |
tetheṁ itarāṁsī koṇa kathā | kīṭakanyāyeṁ || 24||

म्हणोनि निःकाम भजन। वरी विशेष ब्रह्मज्ञान।
तयास तुळितां त्रिभुवन। उणें वाटे॥ २५।
येथें बुद्धीचा प्रकाश। आणिक न चढे विशेष।
प्रताप कीर्ती आणी येश। निरंतर॥ २६॥
mhaṇoni niḥkāma bhajana | varī viśeṣa brahmajñāna |
tayāsa tuḻitāṁ tribhuvana | uṇeṁ vāṭe || 25|
yetheṁ buddhīcā prakāśa | āṇika na caḍhe viśeṣa |
pratāpa kīrtī āṇī yeśa | niraṁtara || 26||

निरूपणाचा विचार। आणी हरिकथेचा गजर।
तेथें होती तत्पर। प्राणीमात्र॥ २७॥
nirūpaṇācā vicāra | āṇī harikathecā gajara |
tetheṁ hotī tatpara | prāṇīmātra || 27||

जेथें भ्रष्टाकार घडेना। तो परमार्थहि दडेना।
समाधान विघडेना। निश्चयाचें॥ २८॥
jetheṁ bhraṣṭākāra ghaḍenā | to paramārthahi daḍenā |
samādhāna vighaḍenā | niścayāceṁ || 28||

सारासारव्हिचार करणें। न्याये अन्याये अखंड पाहाणें।
बुद्धि भगवंताचें देणें। पालटेना॥ २९॥
sārāsāravhicāra karaṇeṁ | nyāye anyāye akhaṁḍa pāhāṇeṁ |
buddhi bhagavaṁtāceṁ deṇeṁ | pālaṭenā || 29||

भक्त भगवंतीं अनन्य। त्यासी बुद्धी देतो आपण।
येदर्थीं भगवद्वचन। सावध ऐका॥ ३०॥
bhakta bhagavaṁtīṁ ananya | tyāsī buddhī deto āpaṇa |
yedarthīṁ bhagavadvacana | sāvadha aikā || 30||

श्लोकार्ध॥ ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयांति ते॥
ślokārdha || dadāmi buddhiyogaṁ taṁ yena māmupayāṁti te ||

म्हणौन सगुण भजन। वरी विशेष ब्रह्मज्ञान।
प्रत्ययाचें समाधान। दुर्ल्लभ जगीं॥ ३१॥
mhaṇauna saguṇa bhajana | varī viśeṣa brahmajñāna |
pratyayāceṁ samādhāna | durllabha jagīṁ || 31||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सगुणभजननिरूपणनाम समास सातवा॥ ७॥ १०.७
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
saguṇabhajananirūpaṇanāma samāsa sātavā || 7|| 10.7

समास आठवा : प्रचीतनिरूपण
samāsa āṭhavā : pracītanirūpaṇa

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

ऐका प्रचित्तीचीं लक्षणें। प्रचित पाहेल तें शाहाणें।
येर वेडे दैन्यवाणे। प्रचितीविण॥ १॥
aikā pracittīcīṁ lakṣaṇeṁ | pracita pāhela teṁ śāhāṇeṁ |
yera veḍe dainyavāṇe | pracitīviṇa || 1||

नाना रत्नें नाना नाणीं। परीक्षून न घेतां हानी।
प्रचित न येतां निरूपणीं। बैसोंच नये॥ २॥
nānā ratneṁ nānā nāṇīṁ | parīkṣūna na ghetāṁ hānī |
pracita na yetāṁ nirūpaṇīṁ | baisoṁca naye || 2||

सुरंग शस्त्र दमून पाहिलें। बरें पाहातां प्रचितीस आले।
तरी मग पाहिजे घेतलें। जाणते पुरुषीं॥ ३॥
suraṁga śastra damūna pāhileṁ | bareṁ pāhātāṁ pracitīsa āle |
tarī maga pāhije ghetaleṁ | jāṇate puruṣīṁ || 3||

बीज उगवेलसें पाहावें। तरी मग द्रव्य घालून घ्यावें।
प्रचित आलियां ऐकावें। निरूपण॥ ४॥
bīja ugavelaseṁ pāhāveṁ | tarī maga dravya ghālūna ghyāveṁ |
pracita āliyāṁ aikāveṁ | nirūpaṇa || 4||

देहीं आरोग्यता जाली। ऐसी जना प्रचित आली।
तरी मग आगत्य घेतली। पाहिजे मात्रा॥ ५॥
dehīṁ ārogyatā jālī | aisī janā pracita ālī |
tarī maga āgatya ghetalī | pāhije mātrā || 5||

प्रचितीविण औषध घेणें। तरी मग धडचि विघडणें।
अनुमानें जें कार्य करणें। तेंचि मुर्खपण॥ ६॥
pracitīviṇa auṣadha gheṇeṁ | tarī maga dhaḍaci vighaḍaṇeṁ |
anumāneṁ jeṁ kārya karaṇeṁ | teṁci murkhapaṇa || 6||

प्रचितीस नाहीं आलें। आणि सुवर्ण करविलें।
तरी मग जाणावें ठकिलें। देखतदेखतां॥ ७॥
pracitīsa nāhīṁ āleṁ | āṇi suvarṇa karavileṁ |
tarī maga jāṇāveṁ ṭhakileṁ | dekhatadekhatāṁ || 7||

शोधून पाहिल्याविण। कांहींतरी येक कारण।
होणार नाहीं निर्वाण। प्राणास घडे॥ ८॥
śodhūna pāhilyāviṇa | kāṁhīṁtarī yeka kāraṇa |
hoṇāra nāhīṁ nirvāṇa | prāṇāsa ghaḍe || 8||

म्हणोनी अनुमानाचें कार्य। भल्यानीं कदापि करूं नये।
उपाय पाहतां अपाये। नेमस्त घडे॥ ९॥
mhaṇonī anumānāceṁ kārya | bhalyānīṁ kadāpi karūṁ naye |
upāya pāhatāṁ apāye | nemasta ghaḍe || 9||

पाण्यांतील म्हैसीची साटी। करणें हें बुद्धिच खोटी।
शोधिल्याविण हिंपुटी। होणें घडे॥ १०॥
pāṇyāṁtīla mhaisīcī sāṭī | karaṇeṁ heṁ buddhica khoṭī |
śodhilyāviṇa hiṁpuṭī | hoṇeṁ ghaḍe || 10||

विश्वासें घर घेतलें। ऐसें किती नाहीं ऐकलें।
मैंदें मैंदावें केलें। परी तें शोधिलें पाहिजे॥ ११॥
viśvāseṁ ghara ghetaleṁ | aiseṁ kitī nāhīṁ aikaleṁ |
maiṁdeṁ maiṁdāveṁ keleṁ | parī teṁ śodhileṁ pāhije || 11||

शोधिल्याविण अन्नवस्त्र घेणें। तेणें प्राणास मुकणें।
लटिक्याचा विश्वास धरणें। हेंचि मूर्खपण॥ १२॥
śodhilyāviṇa annavastra gheṇeṁ | teṇeṁ prāṇāsa mukaṇeṁ |
laṭikyācā viśvāsa dharaṇeṁ | heṁci mūrkhapaṇa || 12||

संगती चोराची धरितां। घात होईल तत्वता।
ठकु सिंतरु शोधितां। ठाईं पडे॥ १३॥
saṁgatī corācī dharitāṁ | ghāta hoīla tatvatā |
ṭhaku siṁtaru śodhitāṁ | ṭhāīṁ paḍe || 13||

गैरसाळ तामगिरी। कोणी नवी मुद्रा करी।
नाना कपट परोपरीं। शोधून पाहावें॥ १४॥
gairasāḻa tāmagirī | koṇī navī mudrā karī |
nānā kapaṭa paroparīṁ | śodhūna pāhāveṁ || 14||

दिवाळखोराचा मांड। पाहातां वैभव दिसे उदंड।
परी तें अवघें थोतांड। भंड पुढें॥ १५॥
divāḻakhorācā māṁḍa | pāhātāṁ vaibhava dise udaṁḍa |
parī teṁ avagheṁ thotāṁḍa | bhaṁḍa puḍheṁ || 15||

तैसें प्रचितीवीण ज्ञान। तेथें नाहीं समाधान।
करून बहुतांचा अनुमान। अन्हीत जालें॥ १६॥
taiseṁ pracitīvīṇa jñāna | tetheṁ nāhīṁ samādhāna |
karūna bahutāṁcā anumāna | anhīta jāleṁ || 16||

मंत्र यंत्र उपदेसिले। नेणतें प्राणी तें गोविलें।
जैसें झांकून मारिलें। दुखणाईत॥ १७॥
maṁtra yaṁtra upadesile | neṇateṁ prāṇī teṁ govileṁ |
jaiseṁ jhāṁkūna mārileṁ | dukhaṇāīta || 17||

वैद्य पाहिला परी कच्चा। तरी प्राण गेला पोराचा।
येथें उपाये दुसऱ्याचा। काये चाले॥ १८॥
vaidya pāhilā parī kaccā | tarī prāṇa gelā porācā |
yetheṁ upāye dusayācā | kāye cāle || 18||

दुःखें अंतरी झिजे। आणी वैद्य पुसतां लाजे।
तरीच मग त्यासी साजे। आत्महत्यारेपण॥ १९॥
duḥkheṁ aṁtarī jhije | āṇī vaidya pusatāṁ lāje |
tarīca maga tyāsī sāje | ātmahatyārepaṇa || 19||

जाणत्यावरी गर्व केला। तरी नेणत्याकरितां बुडाला।
येथें कोणाचा घात जाला। बरें पाहा॥ २०॥
jāṇatyāvarī garva kelā | tarī neṇatyākaritāṁ buḍālā |
yetheṁ koṇācā ghāta jālā | bareṁ pāhā || 20||

पापाची खंडणा जाली। जन्मयातना चुकली।
ऐसी स्वयें प्रचित आली। म्हणिजे बरें॥ २१॥
pāpācī khaṁḍaṇā jālī | janmayātanā cukalī |
aisī svayeṁ pracita ālī | mhaṇije bareṁ || 21||

परमेश्वरास वोळखिलें। आपण कोणसें कळलें।
आत्मनिवेदन जालें। म्हणिजे बरें॥ २२॥
parameśvarāsa voḻakhileṁ | āpaṇa koṇaseṁ kaḻaleṁ |
ātmanivedana jāleṁ | mhaṇije bareṁ || 22||

ब्रह्मांड कोणें केलें। कासयाचें उभारलें।
मुख्य कर्त्यास वोळखिलें। म्हणिजे बरें॥ २३॥
brahmāṁḍa koṇeṁ keleṁ | kāsayāceṁ ubhāraleṁ |
mukhya kartyāsa voḻakhileṁ | mhaṇije bareṁ || 23||

येथेंअनुमान राहिला। तरी परमार्थ केला तो वायां गेला।
प्राणी संशईं बुडाला। प्रचितीविण॥ २४॥
yetheṁanumāna rāhilā | tarī paramārtha kelā to vāyāṁ gelā |
prāṇī saṁśaīṁ buḍālā | pracitīviṇa || 24||

हें परमार्थाचें वर्म। लटिकें बोले तो अधम।
लटिके मानी तो अधमोद्धम। येथार्थ जाणावा॥ २५॥
heṁ paramārthāceṁ varma | laṭikeṁ bole to adhama |
laṭike mānī to adhamoddhama | yethārtha jāṇāvā || 25||

येथें बोलण्याची जाली सीमा। नेणतां न कळे परमात्मा।
असत्य नाहीं सर्वोत्तमा। तूं जाणसी॥ २६॥
yetheṁ bolaṇyācī jālī sīmā | neṇatāṁ na kaḻe paramātmā |
asatya nāhīṁ sarvottamā | tūṁ jāṇasī || 26||

माझे उपासनेचा बडिवार। ज्ञान सांगावें साचार।
मिथ्या बोलतां उत्तर। प्रभूस लगे॥ २७॥
mājhe upāsanecā baḍivāra | jñāna sāṁgāveṁ sācāra |
mithyā bolatāṁ uttara | prabhūsa lage || 27||

म्हणोनि सत्यचि बोलिलें। कर्त्यास पाहिजे वोळखिलें।
मायोद्भवाचें शोधिलें। पाहिजे मूळ॥ २८॥
mhaṇoni satyaci bolileṁ | kartyāsa pāhije voḻakhileṁ |
māyodbhavāceṁ śodhileṁ | pāhije mūḻa || 28||

तेंचि पुढें नीरूपण। बोलिलेंचि बोलिलें प्रमाण।
श्रोतीं सावध अंतःकर्ण। घातलेंचि घालावें॥ २९॥
teṁci puḍheṁ nīrūpaṇa | bolileṁci bolileṁ pramāṇa |
śrotīṁ sāvadha aṁtaḥkarṇa | ghātaleṁci ghālāveṁ || 29||

सूक्ष्म निरूपण लागलें। तेथें बोलिलेंचि मागुतें बोलिलें।
श्रोत्यांस पाहिजे उमजलें। न्हणौनियां॥ ३०॥
sūkṣma nirūpaṇa lāgaleṁ | tetheṁ bolileṁci māguteṁ bolileṁ |
śrotyāṁsa pāhije umajaleṁ | nhaṇauniyāṁ || 30||

प्रचित पाहातां निकट। उडोन जाती परिपाठ।
म्हणोनि हे खटपट। करणें लागे॥ ३१॥
pracita pāhātāṁ nikaṭa | uḍona jātī paripāṭha |
mhaṇoni he khaṭapaṭa | karaṇeṁ lāge || 31||

परिपाठेंचि जरी बोलिलें। तरी प्रचितसमाधान बुडालें।
प्रचितसमाधान राखिलें। तरी परिपाठ उडे॥ ३२॥
paripāṭheṁci jarī bolileṁ | tarī pracitasamādhāna buḍāleṁ |
pracitasamādhāna rākhileṁ | tarī paripāṭha uḍe || 32||

ऐसी सांकडी दोहींकडे। म्हणौन बोलिलेंचि बोलणें घडे।
दोनी राखोनियां कोडें। उकलून दाऊं ३३॥
aisī sāṁkaḍī dohīṁkaḍe | mhaṇauna bolileṁci bolaṇeṁ ghaḍe |
donī rākhoniyāṁ koḍeṁ | ukalūna dāūṁ 33||

परीपाठ आणी प्रचित प्रमाण। दोनी राखोन निरूपण।
श्रोते परम विचक्षण। विवरोत पुढें॥ ३४॥
parīpāṭha āṇī pracita pramāṇa | donī rākhona nirūpaṇa |
śrote parama vicakṣaṇa | vivarota puḍheṁ || 34||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
प्रचितनिरूपणनाम समास आठवा॥ ८॥ १०.८
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
pracitanirūpaṇanāma samāsa āṭhavā || 8|| 10.8

समास नववा : पुरुषप्रकृति
samāsa navavā : puruṣaprakṛti

॥ श्रीराम॥
|| śrīrāma ||

आकाशीं वायो जाला निर्माण। तैसी ब्रह्मीं मूळमाया जाण।
त्या वायोमधें त्रिगुण। आणी पंचभूतें॥ १॥
ākāśīṁ vāyo jālā nirmāṇa | taisī brahmīṁ mūḻamāyā jāṇa |
tyā vāyomadheṁ triguṇa | āṇī paṁcabhūteṁ || 1||

वटबीजीं असे वाड। फोडून पाहातां न दिसे झाड।
नाना वृक्षांचे जुंबाड। बीजापासून होती॥ २॥
vaṭabījīṁ ase vāḍa | phoḍūna pāhātāṁ na dise jhāḍa |
nānā vṛkṣāṁce juṁbāḍa | bījāpāsūna hotī || 2||

तैसी बीजरूप मुळमाया। विस्तार जाला तेथुनियां।
तिचें स्वरूप शोधुनियां। बरें पाहावें॥ ३॥
taisī bījarūpa muḻamāyā | vistāra jālā tethuniyāṁ |
ticeṁ svarūpa śodhuniyāṁ | bareṁ pāhāveṁ || 3||

तेथें दोनी भेद दिसती। विवेकें पाहावी प्रचिती।
निश्चळीं जे चंचळ स्थिती। तोचि वायो॥ ४॥
tetheṁ donī bheda disatī | vivekeṁ pāhāvī pracitī |
niścaḻīṁ je caṁcaḻa sthitī | toci vāyo || 4||

तयामधें जाणीवकळा। जगज्जोतीचा जिव्हाळा।
वायो जाणीव मिळोन मेळा। मूळमाया बोलिजे॥ ५॥
tayāmadheṁ jāṇīvakaḻā | jagajjotīcā jivhāḻā |
vāyo jāṇīva miḻona meḻā | mūḻamāyā bolije || 5||

सरिता म्हणतां बायको भासे। तेथें पाहातां पाणीच असे।
विवेकी हो समजा तैसें। मूळमायेसी॥ ६॥
saritā mhaṇatāṁ bāyako bhāse | tetheṁ pāhātāṁ pāṇīca ase |
vivekī ho samajā taiseṁ | mūḻamāyesī || 6||

वायो जाणीव जगज्जोती। तयास मूळमाया म्हणती।
पुरुष आणी प्रकृती। याचेंच नांव॥ ७॥
vāyo jāṇīva jagajjotī | tayāsa mūḻamāyā mhaṇatī |
puruṣa āṇī prakṛtī | yāceṁca nāṁva || 7||

वायोस म्हणती प्रकृती। आणी पुरुष म्हणती जगज्जोती।
पुरुषप्रकृती शिवशक्ती। याचेंच नांव॥ ८॥
vāyosa mhaṇatī prakṛtī | āṇī puruṣa mhaṇatī jagajjotī |
puruṣaprakṛtī śivaśaktī | yāceṁca nāṁva || 8||

वायोमधें जाणीव विशेष। तेंचि प्रकृतुमधें पुरुष।
ये गोष्टीचा विश्वास। धरिला पाहिजे॥ ९॥
vāyomadheṁ jāṇīva viśeṣa | teṁci prakṛtumadheṁ puruṣa |
ye goṣṭīcā viśvāsa | dharilā pāhije || 9||

वायो शक्ति जाणीव ईश्वर। अर्धनारी नटेश्वर।
लोक म्हणती निरंतर। येणें प्रकारें॥ १०॥
vāyo śakti jāṇīva īśvara | ardhanārī naṭeśvara |
loka mhaṇatī niraṁtara | yeṇeṁ prakāreṁ || 10||

वायोमधें जाणीव गुण। तेंचि ईश्वराचें लक्षण।
तयापासून त्रिगुण। पुढें जाले॥ ११॥
vāyomadheṁ jāṇīva guṇa | teṁci īśvarāceṁ lakṣaṇa |
tayāpāsūna triguṇa | puḍheṁ jāle || 11||

तया गुणामधें सत्वगुण। निखळ जाणीवलक्षण।
त्याचा देहधारी आपण। विष्णु जाला॥ १२॥
tayā guṇāmadheṁ satvaguṇa | nikhaḻa jāṇīvalakṣaṇa |
tyācā dehadhārī āpaṇa | viṣṇu jālā || 12||

त्याच्या अंशे जग चाले। ऐसे भगवद्गीता बोले।
गुंतले तेंचि उगवले। विचार पाहातां॥ १३॥
tyācyā aṁśe jaga cāle | aise bhagavadgītā bole |
guṁtale teṁci ugavale | vicāra pāhātāṁ || 13||

येक जाणीव वांटली। प्राणीमात्रास विभागली।
जाणजाणों वांचविली। सर्वत्र काया॥ १४॥
yeka jāṇīva vāṁṭalī | prāṇīmātrāsa vibhāgalī |
jāṇajāṇoṁ vāṁcavilī | sarvatra kāyā || 14||

तयेंचे नांव जगज्जोती। प्राणीमात्र तिचेन जिती।
याची रोकडी प्रचिती। प्रत्यक्ष पाहावी॥ १५॥
tayeṁce nāṁva jagajjotī | prāṇīmātra ticena jitī |
yācī rokaḍī pracitī | pratyakṣa pāhāvī || 15||

पक्षी श्वापद किडा मुंगी। कोणीयेक प्राणी जगीं।
जाणीव खेळे त्याच्या आंगीं। निरंतर॥ १६॥
pakṣī śvāpada kiḍā muṁgī | koṇīyeka prāṇī jagīṁ |
jāṇīva kheḻe tyācyā āṁgīṁ | niraṁtara || 16||

जाणोनी काया पळविती। तेणें गुणें वांचती।
दडती आणि लपती। जाणजाणों॥ १७॥
jāṇonī kāyā paḻavitī | teṇeṁ guṇeṁ vāṁcatī |
daḍatī āṇi lapatī | jāṇajāṇoṁ || 17||

आवघ्या जगस वांचविती। म्हणोन नामें जगज्जोती।
ते गेलियां प्राणी मरती। जेथील तेथें॥ १८॥
āvaghyā jagasa vāṁcavitī | mhaṇona nāmeṁ jagajjotī |
te geliyāṁ prāṇī maratī | jethīla tetheṁ || 18||

मुळींचे जाणीवेचा विकार। पुढें जाला विस्तार।
जैसे उदकाचे तुषार। अनंत रेणु॥ १९॥
muḻīṁce jāṇīvecā vikāra | puḍheṁ jālā vistāra |
jaise udakāce tuṣāra | anaṁta reṇu || 19||

तैसे देव देवता भूतें। मिथ्या म्हणोनये त्यांतें।
आपलाल्या सामर्थ्यें ते। सृष्टीमधें फिरती॥ २०॥
taise deva devatā bhūteṁ | mithyā mhaṇonaye tyāṁteṁ |
āpalālyā sāmarthyeṁ te | sṛṣṭīmadheṁ phiratī || 20||

सदा विचरती वायोस्वरूपें। स्वइछा पालटिती रूपें।
अज्ञान प्राणी भ्रमें संकल्पें त्यास। बाधिती॥ २१॥
sadā vicaratī vāyosvarūpeṁ | svaichā pālaṭitī rūpeṁ |
ajñāna prāṇī bhrameṁ saṁkalpeṁ tyāsa | bādhitī || 21||

ज्ञात्यास संकल्पेचि असेना। म्हणोन त्यांचेन बाधवेना।
याकारणें आत्मज्ञाना। अभ्यासावें॥ २२॥
jñātyāsa saṁkalpeci asenā | mhaṇona tyāṁcena bādhavenā |
yākāraṇeṁ ātmajñānā | abhyāsāveṁ || 22||

अभ्यासिलिया आत्मज्ञान। सर्वकर्मास होये खंडण।
हे रोकडी प्रचित प्रमाण। संदेह नाहीं॥ २३॥
abhyāsiliyā ātmajñāna | sarvakarmāsa hoye khaṁḍaṇa |
he rokaḍī pracita pramāṇa | saṁdeha nāhīṁ || 23||

ज्ञानेविण कर्म विघडे। हें तों कदापि न घडे।
सद्‍गुरुवीण ज्ञान जोडे। हेंहि अघटीत॥ २४॥
jñāneviṇa karma vighaḍe | heṁ toṁ kadāpi na ghaḍe |
sadguruvīṇa jñāna joḍe | heṁhi aghaṭīta || 24||

म्हणोन सद्गुरु करावा। सत्संग शोधून धरावा।
तत्वविचार विवरावा। अंतर्यामीं॥ २५॥
mhaṇona sadguru karāvā | satsaṁga śodhūna dharāvā |
tatvavicāra vivarāvā | aṁtaryāmīṁ || 25||

तत्वें तत्व निरसोन जातां। आपला आपणचि तत्वता।
अनन्यभावें सार्थकता। सहजचि जाली॥ २६॥
tatveṁ tatva nirasona jātāṁ | āpalā āpaṇaci tatvatā |
ananyabhāveṁ sārthakatā | sahajaci jālī || 26||

विचार न करितां जें जें केलें। तें तें वाउगें वेर्थ गेलें।
म्हणोनि विचारीं प्रवर्तलें। पाहिजे आधीं॥ २७॥
vicāra na karitāṁ jeṁ jeṁ keleṁ | teṁ teṁ vāugeṁ vertha geleṁ |
mhaṇoni vicārīṁ pravartaleṁ | pāhije ādhīṁ || 27||

विचार पाहेल तो पुरुषु। विचार न पाहे तो पशु।
ऐसी वचनें सर्वेशु। ठाईं ठाईं बोलिला॥ २८॥
vicāra pāhela to puruṣu | vicāra na pāhe to paśu |
aisī vacaneṁ sarveśu | ṭhāīṁ ṭhāīṁ bolilā || 28||

सिद्धांत साधायाकारणें। पूर्वपक्ष लागे उडवणें।
परंतु साधकां निरूपणें। साक्षात्कार॥ २९॥
siddhāṁta sādhāyākāraṇeṁ | pūrvapakṣa lāge uḍavaṇeṁ |
paraṁtu sādhakāṁ nirūpaṇeṁ | sākṣātkāra || 29||

श्रवण मनन निजध्यास। प्रचितीनें बाणतां विश्वास।
रोकड साक्षात्कार सायास। करणेंचि नलगे॥ ३०॥
śravaṇa manana nijadhyāsa | pracitīneṁ bāṇatāṁ viśvāsa |
rokaḍa sākṣātkāra sāyāsa | karaṇeṁci nalage || 30||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिश्यसंवादे
पुरुषप्रकृतीनाम समास नववा॥ ९॥ १०.९
iti śrīdāsabodhe guruśiśyasaṁvāde
puruṣaprakṛtīnāma samāsa navavā || 9|| 10.9

समास दहावा : चळाचळनिरूपण
॥ श्रीराम॥
samāsa dahāvā : caḻācaḻanirūpaṇa
|| śrīrāma ||

गगनासारिखें ब्रह्म पोकळ। उदंड उंच अंतराळ।
निर्गुण निर्मळ निश्चळ। सदोदित॥ १॥
gaganāsārikheṁ brahma pokaḻa | udaṁḍa uṁca aṁtarāḻa |
nirguṇa nirmaḻa niścaḻa | sadodita || 1||

त्यास परमात्मा म्हणती। आणिक नामें नेणों किती।
परी तें जाणिजे आदिअंतीं। जैसें तैसें॥ २॥
tyāsa paramātmā mhaṇatī | āṇika nāmeṁ neṇoṁ kitī |
parī teṁ jāṇije ādiaṁtīṁ | jaiseṁ taiseṁ || 2||

विस्तीर्ण पसरला पैस। भोंवता दाटला अवकाश।
भासचि नाहीं निराभास। जैसें तैसें॥ ३॥
vistīrṇa pasaralā paisa | bhoṁvatā dāṭalā avakāśa |
bhāsaci nāhīṁ nirābhāsa | jaiseṁ taiseṁ || 3||

चहुंकडे पाताळतळीं। अंतचि नाहीं अंतराळीं।
कल्पांतकाळीं सर्वकाळीं। संचलेचि असे॥ ४॥
cahuṁkaḍe pātāḻataḻīṁ | aṁtaci nāhīṁ aṁtarāḻīṁ |
kalpāṁtakāḻīṁ sarvakāḻīṁ | saṁcaleci ase || 4||

ऐसें कांहींयेक अचंचळ। ते अचंचळीं भासे चंचळ।
त्यास नामेंहि पुष्कळ। त्रिविधा प्रकारें॥ ५॥
aiseṁ kāṁhīṁyeka acaṁcaḻa | te acaṁcaḻīṁ bhāse caṁcaḻa |
tyāsa nāmeṁhi puṣkaḻa | trividhā prakāreṁ || 5||

न दिसतां नांव ठेवणें। न देखतां खूण सांगणें।
असो हें जाणायाकारणें। नामाभिधानें॥ ६॥
na disatāṁ nāṁva ṭhevaṇeṁ | na dekhatāṁ khūṇa sāṁgaṇeṁ |
aso heṁ jāṇāyākāraṇeṁ | nāmābhidhāneṁ || 6||

मूळमाया मूळप्रकृति। मूळपुरुष ऐसें म्हणती।
शिवशक्ति नामें किती। नाना प्रकारें॥ ७॥
mūḻamāyā mūḻaprakṛti | mūḻapuruṣa aiseṁ mhaṇatī |
śivaśakti nāmeṁ kitī | nānā prakāreṁ || 7||

परी जें नाम ठेविलें जया। आधीं वोळखावें तया।
प्रचितीवीण कासया। वलगना करावी॥ ८॥
parī jeṁ nāma ṭhevileṁ jayā | ādhīṁ voḻakhāveṁ tayā |
pracitīvīṇa kāsayā | valaganā karāvī || 8||

रूपाची न धरितां सोये। नामासरिसें भरंगळों नये।
प्रत्ययाविण गळंगा होये। अनुमानज्ञानें॥ ९॥
rūpācī na dharitāṁ soye | nāmāsariseṁ bharaṁgaḻoṁ naye |
pratyayāviṇa gaḻaṁgā hoye | anumānajñāneṁ || 9||

निश्चळ गगनीं चंचळ वारा। वाजों लागला भरारां।
परी त्या गगना आणि समीरा। भेद आहे॥ १०॥
niścaḻa gaganīṁ caṁcaḻa vārā | vājoṁ lāgalā bharārāṁ |
parī tyā gaganā āṇi samīrā | bheda āhe || 10||

तैसें निश्चळ परब्रह्म। चंचळ माया भासला भ्रम।
त्या भ्रमाचा संभ्रम। करून दाऊं॥ ११॥
taiseṁ niścaḻa parabrahma | caṁcaḻa māyā bhāsalā bhrama |
tyā bhramācā saṁbhrama | karūna dāūṁ || 11||

जैसा गगनी चालिला पवन। तैसें निश्चळीं जालें चळण।
इछा स्फूर्तिलक्षण। स्फूर्णरूप॥ १२॥
jaisā gaganī cālilā pavana | taiseṁ niścaḻīṁ jāleṁ caḻaṇa |
ichā sphūrtilakṣaṇa | sphūrṇarūpa || 12||

अहंपणें जाणीव जाली। तेचि मूळप्रकृति बोलिली।
माहाकारणकाया रचली। ब्रह्मांडीची॥ १३॥
ahaṁpaṇeṁ jāṇīva jālī | teci mūḻaprakṛti bolilī |
māhākāraṇakāyā racalī | brahmāṁḍīcī || 13||

माहामाया मूळप्रकृती। कारण ते अव्याकृती।
सूक्ष्म हिरण्यगर्भ म्हणती। विराट ते स्थूळ॥ १४॥
māhāmāyā mūḻaprakṛtī | kāraṇa te avyākṛtī |
sūkṣma hiraṇyagarbha mhaṇatī | virāṭa te sthūḻa || 14||

ऐसें पंचीकर्ण शास्त्रप्रमये। ईश्वरतनुचतुष्टये।
म्हणोन हें बोलणें होये। जाणीव मूळमाया॥ १५॥
aiseṁ paṁcīkarṇa śāstrapramaye | īśvaratanucatuṣṭaye |
mhaṇona heṁ bolaṇeṁ hoye | jāṇīva mūḻamāyā || 15||

परमात्मा परमेश्वरु। परेश ज्ञानघन ईश्वरु।
जगदीश जगदात्मा जगदेश्वरु। पुरुषनामें॥ १६॥
paramātmā parameśvaru | pareśa jñānaghana īśvaru |
jagadīśa jagadātmā jagadeśvaru | puruṣanāmeṁ || 16||

सत्तारूप ज्ञानस्वरूप। प्रकशरूप जोतिरूप।
कारणरूप चिद्रूप। शुद्ध सूक्ष्म अलिप्त॥ १७॥
sattārūpa jñānasvarūpa | prakaśarūpa jotirūpa |
kāraṇarūpa cidrūpa | śuddha sūkṣma alipta || 17||

आत्मा अंतरात्मा विश्वात्मा। द्रष्टा साक्षी सर्वात्मा।
क्षेत्रज्ञ शिवात्मा जीवात्मा। देही कूटस्त बोलिजे॥ १८॥
ātmā aṁtarātmā viśvātmā | draṣṭā sākṣī sarvātmā |
kṣetrajña śivātmā jīvātmā | dehī kūṭasta bolije || 18||

इंद्रात्मा ब्रह्मात्मा हरिहरात्मा। येमात्मा धर्मात्मा नैरूत्यात्मा।
वरुणवायोकुबेरात्मा। ऋषीदेवमुनिधर्ता॥ १९॥
iṁdrātmā brahmātmā hariharātmā | yemātmā dharmātmā nairūtyātmā |
varuṇavāyokuberātmā | ṛṣīdevamunidhartā || 19||

गण गंधर्व विद्याधर। येक्ष किन्नर नारद तुंबर।
सर्व लोकांचें अंतर। तो सर्वांतरात्मा बोलिजे॥ २०॥
gaṇa gaṁdharva vidyādhara | yekṣa kinnara nārada tuṁbara |
sarva lokāṁceṁ aṁtara | to sarvāṁtarātmā bolije || 20||

चंद्र सूर्य तारामंडळें। भूमंडळें मेघमंडळें।
येकवीस स्वर्गें सप्त पाताळें। अंतरात्माच वर्तवी॥ २१॥
caṁdra sūrya tārāmaṁḍaḻeṁ | bhūmaṁḍaḻeṁ meghamaṁḍaḻeṁ |
yekavīsa svargeṁ sapta pātāḻeṁ | aṁtarātmāca vartavī || 21||

गुप्त वल्ली पाल्हाळली। तिचीं पुरुषनामें घेतलीं।
आतां स्त्रीनामें ऐकिलीं। पाहिजे श्रोतीं॥ २२॥
gupta vallī pālhāḻalī | ticīṁ puruṣanāmeṁ ghetalīṁ |
ātāṁ strīnāmeṁ aikilīṁ | pāhije śrotīṁ || 22||

मूळमाया जगदेश्वरी। परमविद्या परमेश्वरी।
विश्ववंद्या विश्वेश्वरी। त्रैलोक्यजननी॥ २३॥
mūḻamāyā jagadeśvarī | paramavidyā parameśvarī |
viśvavaṁdyā viśveśvarī | trailokyajananī || 23||

अंतर्हेतु अंतर्कळा। मौन्यगर्भ जाणीवकळा।
चपळ जगज्जोती जीवनकळा। परा पश्यंती मध्यमा॥ २४॥
aṁtarhetu aṁtarkaḻā | maunyagarbha jāṇīvakaḻā |
capaḻa jagajjotī jīvanakaḻā | parā paśyaṁtī madhyamā || 24||

युक्ति बुद्धि मति धारणा। सावधानता नाना चाळणा।
भूत भविष्य वर्तमाना। उकलून दावी॥ २५॥
yukti buddhi mati dhāraṇā | sāvadhānatā nānā cāḻaṇā |
bhūta bhaviṣya vartamānā | ukalūna dāvī || 25||

जागृति स्वप्न सुषुप्ती जाणे। तुर्या ताटस्ता अवस्ता जाणे।
सुख दुःख सकळ जाणे। मानापमान॥ २६॥
jāgṛti svapna suṣuptī jāṇe | turyā tāṭastā avastā jāṇe |
sukha duḥkha sakaḻa jāṇe | mānāpamāna || 26||

ते परम कठीण कृपाळु। ते परम कोमळ स्नेहाळु।
ते परम क्रोधी लोभाळु। मर्यादेवेगळी॥ २७॥
te parama kaṭhīṇa kṛpāḻu | te parama komaḻa snehāḻu |
te parama krodhī lobhāḻu | maryādevegaḻī || 27||

शांती क्ष्मा विरक्ती भक्ती। अध्यात्मविद्या सायोज्यमुक्ति।
विचारणा सहजस्थिति। जयेचेनी॥ २८॥
śāṁtī kṣmā viraktī bhaktī | adhyātmavidyā sāyojyamukti |
vicāraṇā sahajasthiti | jayecenī || 28||

पुर्वीं पुरुषनामें बोलिलीं। उपरी स्त्रीनामें निरोपिलीं।
आतां नपुषकनामें ऐकिलीं। पाहिजे चंचळाचीं॥ २९॥
purvīṁ puruṣanāmeṁ bolilīṁ | uparī strīnāmeṁ niropilīṁ |
ātāṁ napuṣakanāmeṁ aikilīṁ | pāhije caṁcaḻācīṁ || 29||

जाणणें अंतःकर्ण चित्त। श्रवण मनन चैतन्य जीवित।
येतें जातें सुचीत। होऊन पाहा॥ ३०॥
jāṇaṇeṁ aṁtaḥkarṇa citta | śravaṇa manana caitanya jīvita |
yeteṁ jāteṁ sucīta | hoūna pāhā || 30||

मीपण तूंपण जाणपण। ज्ञातेंपण सर्वज्ञपण।
जीवपण शिवपण ईश्वरपण। अलिप्तपण बोलिजे॥ ३१॥
mīpaṇa tūṁpaṇa jāṇapaṇa | jñāteṁpaṇa sarvajñapaṇa |
jīvapaṇa śivapaṇa īśvarapaṇa | aliptapaṇa bolije || 31||

ऐसीं नामें उदंड असती। परी ते येकचि जगज्जोती।
विचारवंत ते जाणती। सर्वांतरात्मा॥ ३२॥
aisīṁ nāmeṁ udaṁḍa asatī | parī te yekaci jagajjotī |
vicāravaṁta te jāṇatī | sarvāṁtarātmā || 32||

आत्मा जगज्जोती सर्वज्ञपण। तीनी मिळोन येकचि जाण।
अंतःकर्णचि प्रमाण। ज्ञेप्तीमात्र॥ ३३॥
ātmā jagajjotī sarvajñapaṇa | tīnī miḻona yekaci jāṇa |
aṁtaḥkarṇaci pramāṇa | jñeptīmātra || 33||

ढीग जाले पदार्थाचे। पुरुष स्त्री नपुंसक नामांचे।
परंतु सृष्टीरचनेचें। किती म्हणोन संगावें॥ ३४॥
ḍhīga jāle padārthāce | puruṣa strī napuṁsaka nāmāṁce |
paraṁtu sṛṣṭīracaneceṁ | kitī mhaṇona saṁgāveṁ || 34||

सकळ चाळिता येक। अंतरात्मा वर्तती अनेक।
मुंगीपासून ब्रह्मादिक। तेणेंचि चालती॥ ३५॥
sakaḻa cāḻitā yeka | aṁtarātmā vartatī aneka |
muṁgīpāsūna brahmādika | teṇeṁci cālatī || 35||

तो अंतरात्मा आहे कैसा। प्रतुत वोळखाना आमासा।
नाना प्रकारींचा तमासा। येथेंचि आहे॥ ३६॥
to aṁtarātmā āhe kaisā | pratuta voḻakhānā āmāsā |
nānā prakārīṁcā tamāsā | yetheṁci āhe || 36||

तो कळतो परी दिसेना। प्रचित येते परी भासेना।
शरीरीं असे परी वसेना। येके ठाईं॥ ३७॥
to kaḻato parī disenā | pracita yete parī bhāsenā |
śarīrīṁ ase parī vasenā | yeke ṭhāīṁ || 37||

तीक्षणपणें गगनीं भरे। सरोवर देखतां च पसरे।
पदार्थ लक्षून उरे। चहूंकडे॥ ३८॥
tīkṣaṇapaṇeṁ gaganīṁ bhare | sarovara dekhatāṁ ca pasare |
padārtha lakṣūna ure | cahūṁkaḍe || 38||

जैसा पदार्थ दृष्टीस दिसतो। तो त्यासारिखाच होतो।
वायोहूनि विशेष तो। चंचळविषईं॥ ३९॥
jaisā padārtha dṛṣṭīsa disato | to tyāsārikhāca hoto |
vāyohūni viśeṣa to | caṁcaḻaviṣaīṁ || 39||

कित्येक दृष्टीनें देखे। कितीयेक रसनेनें चाखे।
कितीयेक ते वोळखे। मनेंकरूनि॥ ४०॥
kityeka dṛṣṭīneṁ dekhe | kitīyeka rasaneneṁ cākhe |
kitīyeka te voḻakhe | maneṁkarūni || 40||

श्रोतीं बैसोन शब्द ऐकतो। घ्राणेंद्रियें वास घेतो।
त्वचेइंद्रियें जाणतो। सीतोष्णादिक॥ ४१॥
śrotīṁ baisona śabda aikato | ghrāṇeṁdriyeṁ vāsa gheto |
tvaceiṁdriyeṁ jāṇato | sītoṣṇādika || 41||

ऐशा जाणे अंतर्कळा। सकळामधें परी निराळा।
पाहातां त्याची अगाध लीळा। तोचि जाणे॥ ४२॥
aiśā jāṇe aṁtarkaḻā | sakaḻāmadheṁ parī nirāḻā |
pāhātāṁ tyācī agādha līḻā | toci jāṇe || 42||

तो पुरुष ना सुंदरी। बाळ तारुण्य ना कुमारी।
नपुंसकाचा देहधारी। परी नपुसक नव्हे॥ ४३॥
to puruṣa nā suṁdarī | bāḻa tāruṇya nā kumārī |
napuṁsakācā dehadhārī | parī napusaka navhe || 43||

तो चालवी सकळ देहासी। करून अकर्ता म्हणती त्यासी।
तो क्षेत्रज्ञ क्षेत्रवासी। देही कूटस्त बोलिजे॥ ४४॥
to cālavī sakaḻa dehāsī | karūna akartā mhaṇatī tyāsī |
to kṣetrajña kṣetravāsī | dehī kūṭasta bolije || 44||

श्लोक॥
śloka ||

द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च।
क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोक्षर उच्यते॥
dvāvimau puruṣau loke kṣaraścākṣara eva ca |
kṣaraḥ sarvāṇi bhūtāni kūṭasthokṣara ucyate ||

पुरुष लोकीं असती। क्षराक्षर बोलिजती।
सर्व भूतें क्षर म्हणती। अक्षर कूटस्त बोलिजे॥ ४५॥
puruṣa lokīṁ asatī | kṣarākṣara bolijatī |
sarva bhūteṁ kṣara mhaṇatī | akṣara kūṭasta bolije || 45||

उत्तम पुरुष तो आणीक। निःप्रपंच निःकळंक।
निरंजन परमात्मा येक। निर्विकारी॥ ४६॥
uttama puruṣa to āṇīka | niḥprapaṁca niḥkaḻaṁka |
niraṁjana paramātmā yeka | nirvikārī || 46||

च्यारी देह निरसावे। साधकें देहातीत व्हावें।
देहातीत होतां जाणावें। अनन्य भक्त॥ ४७॥
cyārī deha nirasāve | sādhakeṁ dehātīta vhāveṁ |
dehātīta hotāṁ jāṇāveṁ | ananya bhakta || 47||

देहमात्र निरसुनी गेला। तेथें अंतरात्मा कैसा उरला।
निर्विकारीं विकाराला। ठाव नाहीं॥ ४८॥
dehamātra nirasunī gelā | tetheṁ aṁtarātmā kaisā uralā |
nirvikārīṁ vikārālā | ṭhāva nāhīṁ || 48||

निश्चळ परब्रह्म येक। चंचळ जाणावें माईक।
ऐसा प्रत्यय निश्चयात्मक। विवेकें पाहावा॥ ४९॥
niścaḻa parabrahma yeka | caṁcaḻa jāṇāveṁ māīka |
aisā pratyaya niścayātmaka | vivekeṁ pāhāvā || 49||

येथें बहुत नलगे खळखळ। येक चंचळ येक निश्चळ।
शाश्वत कोणतें केवळ। ज्ञानें वोळखावें॥ ५०॥
yetheṁ bahuta nalage khaḻakhaḻa | yeka caṁcaḻa yeka niścaḻa |
śāśvata koṇateṁ kevaḻa | jñāneṁ voḻakhāveṁ || 50||

असार त्यागून घेईजे सार। म्हणोन सारासार विचार।
नित्यानित्य निरंतर। पाहाती ज्ञानी॥ ५१॥
asāra tyāgūna gheīje sāra | mhaṇona sārāsāra vicāra |
nityānitya niraṁtara | pāhātī jñānī || 51||

जेथे ज्ञानचि होते विज्ञान। जेथें मनांचे होतें उन्मन।
तेथें कैचें चंचळपण। आत्मयासी॥ ५२॥
jethe jñānaci hote vijñāna | jetheṁ manāṁce hoteṁ unmana |
tetheṁ kaiceṁ caṁcaḻapaṇa | ātmayāsī || 52||

सांगणोवांगणीचें काम नव्हे। आपुल्या अनुभवें जाणावें।
प्रत्ययाविण सिणावें। तेंचि पाप॥ ५३॥
sāṁgaṇovāṁgaṇīceṁ kāma navhe | āpulyā anubhaveṁ jāṇāveṁ |
pratyayāviṇa siṇāveṁ | teṁci pāpa || 53||

सत्यायेवढें सुकृत नाहीं। असत्यायेवढें पाप नाहीं।
प्रचितीविण कोठेंचि नाहीं। समाधान॥ ५४॥
satyāyevaḍheṁ sukṛta nāhīṁ | asatyāyevaḍheṁ pāpa nāhīṁ |
pracitīviṇa koṭheṁci nāhīṁ | samādhāna || 54||

सत्य म्हणिजे स्वरूप जाण। असत्य माया हें प्रमाण।
येथें निरोपिलें पापपुण्य। रूपेंसहित॥ ५५॥
satya mhaṇije svarūpa jāṇa | asatya māyā heṁ pramāṇa |
yetheṁ niropileṁ pāpapuṇya | rūpeṁsahita || 55||

दृश पाप वोसरलें। पुण्य परब्रह्म उरलें।
अनन्य होतांच जालें। नामातीत॥ ५६॥
dṛśa pāpa vosaraleṁ | puṇya parabrahma uraleṁ |
ananya hotāṁca jāleṁ | nāmātīta || 56||

आपण वस्तु स्वतसिद्ध। तेथें नाहीं देहसमंध।
पापरासी होती दग्ध। येणें प्रकारें॥ ५७॥
āpaṇa vastu svatasiddha | tetheṁ nāhīṁ dehasamaṁdha |
pāparāsī hotī dagdha | yeṇeṁ prakāreṁ || 57||

येरवी ब्रह्मज्ञानेंवीण। जें जें साधन तो तो सीण।
नाना दोषांचे क्षाळण। होईल कैसें॥ ५८॥
yeravī brahmajñāneṁvīṇa | jeṁ jeṁ sādhana to to sīṇa |
nānā doṣāṁce kṣāḻaṇa | hoīla kaiseṁ || 58||

पापाचें वळलें शरीर। पापचि घडे तदनंतर।
अंतरीं तोग वरीवरी उपचार। काय करी॥ ५९॥
pāpāceṁ vaḻaleṁ śarīra | pāpaci ghaḍe tadanaṁtara |
aṁtarīṁ toga varīvarī upacāra | kāya karī || 59||

नाना क्षेत्रीं हें मुंडिलें। नाना तीर्थीं हें दंडिलें।
नाना निग्रहीं खंडिलें। ठाईं ठाईं॥ ६०॥
nānā kṣetrīṁ heṁ muṁḍileṁ | nānā tīrthīṁ heṁ daṁḍileṁ |
nānā nigrahīṁ khaṁḍileṁ | ṭhāīṁ ṭhāīṁ || 60||

नाना मृत्तिकेनें घांसिलें। अथवा तप्तमुद्रेनें लासिलें।
जरी हें वरीवरी तासिलें। तरी शुद्ध नव्हे॥ ६१॥
nānā mṛttikeneṁ ghāṁsileṁ | athavā taptamudreneṁ lāsileṁ |
jarī heṁ varīvarī tāsileṁ | tarī śuddha navhe || 61||

सेणाचे गोळे गिळिले। गोमुत्राचे मोघे घेतले।
माळा रुद्राक्ष घातले। काष्ठमणी॥ ६२॥
seṇāce goḻe giḻile | gomutrāce moghe ghetale |
māḻā rudrākṣa ghātale | kāṣṭhamaṇī || 62||

वेष वरीवरी केला। परी अंतरीं दोष भरला।
त्या दोषाच्या दहनाला। आत्मज्ञान पाहिजे॥ ६३॥
veṣa varīvarī kelā | parī aṁtarīṁ doṣa bharalā |
tyā doṣācyā dahanālā | ātmajñāna pāhije || 63||

नाना व्रतें नाना दानें। नाना योग तीर्थाटणें।
सर्वांहुनी कोटीगुणें। महिमा आत्मज्ञानाचा॥ ६४॥
nānā vrateṁ nānā dāneṁ | nānā yoga tīrthāṭaṇeṁ |
sarvāṁhunī koṭīguṇeṁ | mahimā ātmajñānācā || 64||

आत्मज्ञान पाहे सदा। त्याच्या पुण्यास नाहीं मर्यादा।
दुष्ट पातकाची बाधा। निरसोन गेली॥ ६५॥
ātmajñāna pāhe sadā | tyācyā puṇyāsa nāhīṁ maryādā |
duṣṭa pātakācī bādhā | nirasona gelī || 65||

वेदशास्त्रीं सत्यस्वरूप। तेंचि ज्ञानियांचें रूप।
पुण्य जालें अमूप। सुकृतें सीमा सांडिली॥ ६६॥
vedaśāstrīṁ satyasvarūpa | teṁci jñāniyāṁceṁ rūpa |
puṇya jāleṁ amūpa | sukṛteṁ sīmā sāṁḍilī || 66||

या प्रचितीच्या गोष्टी। प्रचित पाहावी आत्मदृष्टीं।
प्रचितीवेगळे कष्टी। होऊंच नये॥ ६७॥
yā pracitīcyā goṣṭī | pracita pāhāvī ātmadṛṣṭīṁ |
pracitīvegaḻe kaṣṭī | hoūṁca naye || 67||

आगा ये प्रचितीचे लोक हो। प्रचित नस्तां अवघा शोक हो।
रघुनाथकृपेनें राहो। प्रत्यय निश्चयाचा॥ ६८॥
āgā ye pracitīce loka ho | pracita nastāṁ avaghā śoka ho |
raghunāthakṛpeneṁ rāho | pratyaya niścayācā || 68||

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
चळाचळनिरूपणनाम समास दहावा॥ १०॥ १०.१०
॥ दशक दहावा समाप्त॥
iti śrīdāsabodhe guruśiṣyasaṁvāde
caḻācaḻanirūpaṇanāma samāsa dahāvā || 10|| 10.10
|| daśaka dahāvā samāpta ||